Η συνέντευξη στα ελληνικά

Сякаш държим кълбо, което разплитаме късно вечерта, край огъня, разговаряме с автора на „Албум с истории“ – Андонис Георгиу, който споделя дълбоко вълнуващи мисли за четенето и писането, за Другия и приемането, за изкуството и силата му, добавяйки и непубликувани в книгата снимки от семейни фотоалбуми.

Книгата Ви почувствах като кълбо от истории (които нямах нужда непременно да разплитам). Но и като бездна, на ръба на която съм застанала, с усещането, че падам в нея и се губя. Как се заплете кълбото „Албум с истории“ по начало?

Идеята за книгата се роди през ноември 2008 г., повод ѝ дадоха историите на един приятел за баба му, починала съвсем наскоро. Разказвайки, от баба си премина към семейството, към селото си, но и не само. Историите ми напомняха историите на собственото ми семейство, на други приятели или на слушани и прочетени другаде,

всяка водеше след себе си друга и кълбото започна да се заплита и да се пише.

Първата версия беше голям разказ, озаглавен „Кълбо с истории“, за сборник с разкази, който подготвях по онова време.

Но въпреки че разказът бе написан, кълбото продължаваше да се заплита, да расте и да претендира за своето, автономно развитие. В същото време почувствах, че тези първи истории са като „миниатюра“ на мястото, въпросите засягат не само едно семейство или село, но и Кипър като цяло. Добавени бяха още истории, откъси от вестници, рецепти, оплаквачески и народни песни, местни пословици, още стихотворения и много, много снимки и накрая се превърна в Албум с истории.

Къде започва една история, къде свършва? Чия е? Има ли нужда да знаем?

Тези въпроси засягат може би същността на книгата. Това, което разбрах по време на писането ѝ, е, че историите на хората, подобно на техните снимки, подобно на живота им, си приличат, срещат се, заплитат се; че една история започва, но не свършва окончателно, бива продължена от някого друг, по най-разнообразни начини. Както казва и книгата накрая: „… но не е ли всъщност такъв и животът – едно кълбо от истории, за които понякога се присещаме, хрумва ни да ги разкажем, да ги напишем, слагаме им едно заглавие, Албум с истории, и всичките те се сливат в една история – историята на всеки един от нас или историята на всички ни;

какво друго е животът ни освен един албум с истории?“

Няма значение на кого принадлежи историята, дори напротив, добре е да почувстваме, че историята на другия може да стане наша и обратното, независимо дали има по-личен или по-обществен характер, народите на Балканите, народите от Близкия изток, знаят колко лесно животът може да се промени за един миг и да се окажат бежанци или преследвани. Ако хората усетят тази близост с техните истории, техните радости и техните скърби, то те биха могли да приемат всяко „различно“, да проявят повече разбиране и съпричастност към всеки „Друг“.

Какво искахте да постигнете с толкова много гласове и с необичайната структура?

Освен споменатото по-горе, бих искал да кажа, че не съм тръгвал с намерението да направя нещо „дръзко“. Събраният материал, темата, идеята за книгата ме тласнаха към формата, тя викаше за нещо подобно. Трудността беше всичко това да стане, да се структурира и подреди, така че да придобие четима форма. Избраният начин е може би анархичен, но в същото време притежава логика и ред, пък нека и да звучи като оксиморон. Имаше я идеята за кълбо от истории, раждащи се една от друга, по най-разнообразни теми. Имаше ги и албумите. Конкретни семейни албуми, в които съжителстват стари и нови снимки, в които анархично се преплитат хора, възрасти, времена. Почувствах, че и книгата трябва да бъде такава. Да притежава този постоянен поток и в същото време да бъде мозайка. С много малки парченца и едно изображение, което създава цялото, това, което според мен сме всички ние, както споменах по-горе.

Разбира се, направих много изследвания по някои въпроси, дълго мислих за поредността, структурата, прекарах много часове в подбор, събиране, подреждане. Придадохме голяма тежест на дизайна, защото той е от особено значение в подобна книга. Тоест да го има естествения поток от истории, това кълбо, където една история води друга. Както и редуването (а и смесването) на времена, хора и възрасти, типично за някои стари албуми.

Така че накрая настъпи хаос, но подвластен на ред!

Добрите книги не дават отговори, а задават въпроси, казвате. Какви въпроси повдига Вашият Албум?

Добър въпрос, който обаче се нуждае от някакъв отговор! Вярвам, че книгата повдига въпроси за идентичността, както сред кипърците, така и като цяло, за това кои сме ние, какво ни определя като членове на едно общество, държава, място. Мисля, че книгата те кара да се чудиш какво е в крайна сметка Историята, колко различни са всъщност хората, доколко познаваме истините на другите, на които и да е други.

Книгата често изброява (като документи) реални въпроси или мнения, които чуваме и четем, по теми като имиграцията и приемането на другия, и които някои изразяват по жесток, дори расистки начин. Всичко това се представя чрез истории, често някои от тях също са жестоки, много жестоки. Чрез прочита им, може би, читателят ще бъде подтикнат да стигне до собствените си заключения.

Това не е книга с идеи, но поставя по свой особен начин – с разказването на различните, малки, ежедневни истории – стари и в същото време винаги нови въпроси, относно живота и смъртта.

Също, по повод на Европейската награда за литература, връчена Ви през 2016 г., казвате, че книгата отваря диалози. Разкажете ни за някои от диалозите, които проведохте, благодарение на Албума. Най-напред – тези с българските Ви преводачка и издателка. По време на премиерата на книгата, признахте, че езикът и структурата ѝ са изключително трудни, а също, че се иска голяма смелост, за да издадеш подобно книжно тяло…

Сътрудничество ми с моята българска издателка, както и с преводачката Ирена Алексиева, беше безупречно.

От Издателство ICU чувствах ясното желание да издадат книгата, усърдието да подкрепят изданието, добрата воля книгата да достигне до колкото се може повече читатели.

Да, трудна за публикуване книга е, с както казахме, необичайна структура, изискваща специална графична работа, с много снимки и други вмъкнати части, с наличието на диалект, силна локалност, исторически препратки, които имат нужда от разясняване.

Същата обич и грижа към книгата почувствах и от Ирена Алексиева. Радвам се, че Ирена я преведе. Несъмнено тя притежава необходимите знания, полага много грижа за текстовете, които превежда, установих го с много вълнение при нашето сътрудничество, тя обича думите, уважава ги, подхожда към тях с толкова чувствителност и внимание. По необходимост, често ни занимаваше диалекта, но не само. Доста пъти нейните въпроси, винаги съществени, ме караха да мисля плодотворно, понякога дори откривах свои малки грешки. От друга страна, Ирена от години живее в Кипър, познава мястото, слуша диалекта, знае хората тук, манталитета, историята. Така че дискусиите ни не бяха повърхностни, успявахме да отидем стъпка нататък, което отвори нови хоризонти и поглед към някои теми за мен. Всичко това беше необходимо, за да може да се преведе книгата с особеностите, които споменах.

А диалозите с читателите? Успявате ли да поговорите с тях? Учудват ли ви с въпроси или реакции?

Няколко седмици след публикуването на книгата, през 2014 г., получих имейл от приятелка, която я беше прочела: „Намерих два стари албума на мама, днес следобед, докато тършувах из познатото чекмедже в гостната, ги видях с други очи, с огромно вълнение, като през книгата ти. Не знам как да опиша чувството“. Мисля, че това, което имаше предвид приятелката ми и което много читатели изпитаха, главно в Кипър, но също и в Гърция, е усещането за силата на простите истории на хората, но също и за близкото родство между тях. Както се казва някъде в книгата, албумите на всички нас притежават подобни снимки и истории. Ето защо включените истории изглеждат толкова близки и познати на мнозина. Когато книгата започна да се превежда, се чудех доколко тези истории, със силен местен елемент, биха заинтригували други хора в други страни, доколко биха могли да общуват с други общества.

Първият контакт беше, разбира се, с преводачите, чиято реакция обикновено беше същата като споменатата по-горе, те чувстваха прочетеното близко и познато, напомняше им за подобни, техни или дочути, семейни истории, така че кълбото с истории продължаваше да се разплита и извън Кипър. Имах късмета да бъдат написани няколко отзива за книгата, в Италия, Полша, Хърватия, сега и в България. Те се съсредоточиха върху чувството за близост, излъчвано от историите и снимките. Разбира се, спряха се и на историческите събития, политическата история на Кипър, войната, бежанците. На това, че

книгата се опитва да „види” истините на Другите,

да наблюдава обществото с неговите добри и лоши страни, като винаги правеха асоциации, проекции върху собствената си страна, общество и история. Забелязах същото при хората, които срещнах на представяния на книгата.

Говорейки с мен, на език, за който се нуждаех от превод, те ми предаваха вълнението си от историите от Албума, някои – изненадата си от близостта, която изпитваха, а също и че преводът като че ли не ги затруднява. Както при тежките теми за войната, бежанците, загубите, смъртта, така и при други истории, например за брака и любовта, или за справянето със съвременните проблеми, като имиграцията или въпросите на дискриминацията. Толкова е живително, че хора от други страни, с може би различни възприятия и навици, могат и намират близки и разпознаваеми елементи в книгата ти, героите ти ги докосват, общуваш. Не би ли трябвало да се очаква точно това? Всички сме хора.

Надявам се обаче да отидем още една стъпка нататък и да погледнем, отвъд нашите и непосредствено близките ни неща – непознатия, различния. За да разберем, че отликата помежду ни – която със сигурност съществува и не трябва да бъде прикривана – не е причина да се делим. Също така, че зад числата, но и зад обобщения и етикети, стоят хора, реални хора. От плът и кръв, с ежедневните им, истински истории; хора, преживяващи наистина тежки времена, които се борят и за съжаление често не се справят.

Животът не е цифри и статистика.

Повечето теми в книгата са общочовешки. Сред тях обаче има и много болезнени или такива, които често изправят хората на непримирими позиции – за „различните“, за емигрантите, войната, секса, футбола и политиката… Не се ли притеснявахте, че някой (или дори цяла общност или група от хора) би загърбил книгата, би я осъдил остро, заради темите ѝ?

Не знам дали мислим за читателите, когато пишем, вероятно да, егоистично е да кажеш, че не ги мислиш, но със сигурност не, за да се ограничаваш, нито да „внимаваш“ да не обезпокоиш. Не трябва да се цензурираме. Напротив,

вярвам, че би било добре Изкуството да безпокои,

да притеснява главно властите, политиката, но не само. Да безпокои властовите позиции в междуличностните отношения, в семейството, в обществото, в работните отношения. Да безпокои господстващите възгледи, господстващите наративи, расизма, хомофобията, сексизма, шовинизма, фашизма, порядъчността, да нарушава, ако щете застоя, в който понякога лесно влизаме като личности, като общества. Мисля, че дори когато изкуството се занимава с любовта, то причинява безпокойство.

Уважавам възгледите на хората, идеологическите и политическите, границите на „нравствеността“, които мнозина си поставят, но не мога да приема расистки възгледи, които делят хората, независимо дали въз основа на етническа принадлежност, език, пол или сексуална ориентация. Освен това съм на разположение да обсъдя с всекиго, каквото и да е свързано с книгата, и съвсем спокойно да не се съгласим един с друг, там където се разминаваме.

Сега, като го казвате, в книгата можеи да има „активистка“ настройка, не знам, въпреки че не вярвам чак толкова в „силата на изкуството“. Изкуството е от решаващо значение главно в живота на артисти и творци, както и на тези, които участват в него като зрители, слушатели, читатели. Там мисля, че продължава да е важно, да влияе на мирогледа, възприятията на всяка личност и това не е малко. Не мисля, че се намесва по-съществено, по-глобално в обществото и живота, не знам дали наистина някога е променяло ситуациите, хората по улиците и колективите винаги са имали по-голямо влияние. Както е известно, гледането на антична трагедия или построяването на Партенона не е попречило на тогавашна Атина да се държи хегемонистично и жестоко спрямо други градове-държави, пък нека и Еврипид и Аристофан да са им „напявали“. Нито пък, и това е казвано много пъти, познаването на Гьоте и на класическата музика от германците е предотвратило нацизма.
Изкуството изглажда злото в нас и до известна степен около нас и може да извиси глас, понякога тих, понякога като крясък, но аз не съм такъв оптимист, че да вярвам в нещо повече.

Поне нека се опита да бъде честно, да бъде истинно.

В книгата си, в един много вълнуващ момент, казвате, че „в живота няма фотошоп (както във фотографията), за да бъде изтрита горчилката“. А бихте ли искали да има? Какво бихте ретуширали?

Много обичам снимките, правя често и много, не ми харесва да ги нагласям, не използвам Photoshop, рядко ползвам Instagram филтри, предпочитам автентичността на света около мен, който увековечавам, с неговата красота, неговата грозота, собствените му цветове, понякога не лъскави и ярки, а сиви и тъмни. Но ако можеше да има Photoshop за живота, тогава би било различно и мисля, че всички го разбираме. Кой не би искал да може по някакъв начин да изтрива войни, бедност, мизерия, несправедливостта на света, горчивината, която виждаш в нечии очи, когато искаш да ги снимаш, не да наглася снимката, не да помоли някого за фалшива усмивка, но да изтрие горчивината, да не съществува. Не можем да предотвратим смъртта, болката от загубата, но нима не можем да се опитаме (не с Photoshop, разбира се) да нагласим живота за един по-добър свят, за целия свят?

Как избрахте снимките, изрезките от вестници, рецептите, страниците от ученически тетрадки, превърнали се в част от книгата, без която вече не можем да си я представим? Бихте ли споделили с нас, снимка или страница от ученическите ви тетрадки, която по някаква причина не е влязла в кълбото от истории.

Без снимки няма албуми, така че тук фотографиите, както и останалите цитати, са важна част от книгата. Някои от снимките намерих в семейните фотоалбуми или такива на приятели, други във вестниците, във вестникарски коментари, които ме бяха впечатлили и бях запазил, историите ми напомняха на тетрадката с рецепти на майка ми или на детски изложби или пък обратно, търсейки намирах материал, който използвах съответно или който ме водеше до нови истории. Понякога материалът е повод за история, фотографиите понякога придружават или са част от самата история, понякога те описват или са описани или просто са вид история сама по себе си. Толкова много може да се разкаже без думи и това е, което искам в точно тази книга, моите истории да се разгърнат не само с писмената реч сама по себе си, но и с откъси от вестници, стихотворения, кипърски пословици и народни песни, детски рисунки, рецепти и, разбира се, снимките.

Много истории и фотографии не влязоха в книгата, структурата й е такава, че би могла и сега, когато говорим, да продължава да се пише, свършват ли някога нашите истории?

Вие лично, как започнахте и защо пишете? А какво и как четете?

Ще отвърна с клишето, че винаги съм писал. Няма ясен момент, от който съм започнал да пиша. Винаги съм го правил.

В училище със сигурност, после стихове, истории и разкази.

Трудното беше да се реша да публикувам. Да си дам шанс да си представя, че това, което пиша, може да засяга и някого друг. Чел съм толкова много книги, обикнал съм толкова много писатели, че не беше лесно да се реша на тази стъпка. Но понякога нещата се събират в човека и придобиват ново измерение. Изведнъж, без да мога да обясня защо, се почувствах по-готов да пристъпя към първата си книга.

Пишем или творим, защото се опитваме да общуваме. И нямам предвид комуникацията на първично ниво, а в най-широк смисъл. Много пъти пишем, за да прогоним неща, които са в нас или около нас. Писането за мен на първо място е необходимост, затова и продължих и упорствах дълго време, докато написаното намери своя път. Огромна нужда е, която обаче ми предлага някакъв вид свобода. Функционира като кислород. Дава ми дъх, много вдишвания, пък нека и понякога да е трудно и напористо. Не казвам това като заслужаващо почести и похвали. Просто го отбелязвам. Имам навика да работя, и да работя, и да работя отново върху някои текстове, колкото повече време минава, толкова по-малко остава, има напрежение, често и разочарования. Но е толкова живително. Нужда, която за щастие продължава да съществува и се надявам да продължи още дълго време.

Споделихте впечатленията си от романа на Георги Господинов „Физика на тъгата“ – прочетен на чуждо място, но толкова близък. Това ли е целта на една книга – да опознаем чужди места и хора, но и да разпознаем „своето“ у тях?

За щастие много са книгите, които съм обикнал, не помня всички, но си спомням чувството за пълнота и щастие, обземало ме, докато ги чета. Както и факта, че това са книги от широк спектър, от всякакъв „порядък“, от юношеските четива за Том Сойер и пирати, през Дикенс и Жул Верн, до Достоевски, Хемингуей и Маркес. Бяха книги, които обикнах по различни причини, книги, на които се случи да ме заварят в подходящото настроение, та да ги обикна. Когато започнах да пиша, в началото не беше лесно да се отпусна, четях с критични очи, загубих радостта на читателя, отне ми време да открия равновесието, да наблюдавам може би езика, структурата, идеята, но да чета главно като читател, да отблъсна за известно време начинаещия автор, да почувствам отново

онова красиво усещане за пълнота, което книгите дават.

Мисля, че това е целта на книгите, в случай че имат една цел. Със сигурност опознаваш чужди места, хора, откриваш близкото и своето у тях, често откриваш самия себе си в книга, поне аспекти от себе си. Често срещаме близкото в неблизки книги, книги, които в началото ни изненадват, книги, които ни разтърсват.
Що се отнася до това, което чета… Стана по-трудно да чета романи, особено обемните, повечето от тях стоят на рафта с чакащите, в очакване на ваканции и пътувания, а радостта от поглъщането им е огромна. Но всяка година чета много поезия, драматургия и разкази. Чета класически романи, някои съм чел като много млад и имат нужда от втори прочит, други ме чакат отдавна. Обичам обаче да се срещам и с по-млади писатели.
Запленен съм от писатели, които могат да изградят свои собствени солидни светове, да скицират епохи и хора в романи, но също така и от онези, които със своите кратки разкази, на три-четири страници, могат да проектират отново цели светове, цялостни герои, с две или три изречения-щрихи, изграждат пред нас пълнокръвни персонажи. Харесвам книги с остроумни (не остроумничещи) находки, с оригинална идея, това специално „нещо“ (не непременно сложно), около което се изплита и мрежата на историята, която после бива хвърлена и ни улавя сред брънките си. Преди всичко продължавам да търся книги, които ще ме изненадат и в които ще открия красота и автентичност, безупречно владеене на езика и неподправена емоция.

Откъс (и красиви, поизбелели фотографии) от “Албум с истории” на Андонис Георгиу

Αντώνης Γεωργίου: «Η Τέχνη θα ήταν καλά να ενοχλεί»

Σαν να κρατάμε ένα κουβάρι που ξετυλίγεται, αργά το βράδυ δίπλα στο τζάκι, μιλάμε με τον συγγραφέα του „Ένα άλμπουμ με ιστορίες“ – о Αντώνης Γεωργίου, ο οποίος μοιράζεται βαθιά συναρπαστικές σκέψεις σχετικά με την ανάγνωση και τη γραφή, για τον Άλλο και την αποδοχή, για την τέχνη και τη δύναμή τη, προσθέτοντας φωτογραφίες από οικογενειακά άλμπουμ που δεν έχουν δημοσιευτεί στο βιβλίο.

Το βιβλίο σας ένιωσα σαν κουβάρι ιστορίες (το οποίο δεν είχα ανάγκη να ξεμπλέξω). Αλλά και σαν άβυσσος, στην άκρη της οποίας στέκομαι και έχω την αίσθηση ότι πέφτω και χάνομαι. Πώς μπλέχτηκε κατ’ αρχάς  το Άλμπουμ ιστορίες;

Η ιδέα για το βιβλίο ξεκίνησε το Νοέμβριο του 2008 με αφορμή τις ιστορίες ενός φίλου για τη γιαγιά του που μόλις είχε πεθάνει. Και από τη γιαγιά πέρασε στην οικογένεια αλλά και στο χωριό και όχι μόνο. Ιστορίες που μου θύμιζαν ιστορίες της δικής μου οικογένειας ή άλλων φίλων ή που είχα ακούσει ή διαβάσει, η μια έφερνε την άλλη και το κουβάρι ξετυλιγόταν και άρχισε να γράφεται. Η πρώτη εκδοχή ήταν ένα εκτενές διήγημα με τον τίτλο «Ένα κουβάρι ιστορίες» για μια συλλογή διηγημάτων που ετοίμαζα τότε.

Όμως παρόλο που το διήγημα γράφτηκε, το κουβάρι συνέχισε να ξετυλίγεται και να μεγαλώνει και διεκδίκησε αυτόνομη πορεία. Ταυτόχρονα ένιωσα πως οι πρώτες αυτές ιστορίες ήταν σαν μια «μικρογραφία» του τόπου, τα θέματα αφορούσαν όχι απλά μια οικογένεια ή ένα χωριό αλλά την Κύπρο γενικότερα. Προστέθηκαν κι άλλες ιστορίες, αποσπάσματα από εφημερίδες, συνταγές, μοιρολόγια, δημοτικά, ποιητάρικα, άλλα ποιήματα και πολλές, πολλές φωτογραφίες και έγινε τελικά Ένα αλπούμ ιστορίες.

Πού ξεκινά μια ιστορία, πού τελειώνει; Ποιανού είναι; Πρέπει να ξέρουμε;

Οι ερωτήσεις αυτές αγγίζουν ίσως και την ουσία του βιβλίου. Κάτι  που συνειδητοποίησα στη πορεία όπως έγραφα το βιβλίο είναι  ότι οι ιστορίες των ανθρώπων, όπως και οι φωτογραφίες τους, όπως και οι ζωές τους, μοιάζουν, συναντιούνται, μπλέκονται, ότι μια ιστορία ξεκινά αλλά δεν τελειώνει τελικά, συνεχίζεται απο κάποιον άλλο, με ποικίλους τρόπους, όπως αναφέρει και στο τέλος το βιβλίο:  “Η ζωή μήπως δεν είναι άλλο από ένα τέτοιο κουβάρι ιστορίες; που κάποτε τις θυμόμαστε, τις διηγούμαστε, τις γράφουμε, τους βάζουμε κι ένα τίτλο, Ένα αλπούμ ιστορίες, και γίνονται σαν μια ιστορία, ιστορία του καθενός μας ή ιστορία όλων μας·

η ζωή μας όλη μήπως δεν είναι άλλο από ένα άλμπουμ με ιστορίες;». 

Δεν έχει τοσο σημασία ποιανού είναι η ιστορια, ίσως αντίθετα είναι καλά να νιώθουμε ότι η ιστορία του άλλου μπορεί να γίνει και δική μας και το αντίστροφο, είτε αυτό είναι κάτι προσωπικό, είτε κάτι πιο κοινωνικό, οι λαοί των Βαλκανιών, οι λαοί της Μέσης Ανατολής γνωρίζουν πόσο εύκολα μπορεί να αλλάξει η ζωή από μια στιγμή στην άλλη και να βρεθούν πρόσφυγες και κυνηγημενοί. . Αν οι άνθρωποι νιώσουν αυτή την εγγύτητα των ιστοριών τους, των χαρών και των λύπων τους, τότε ίσως έχουν περισσότερη αποδοχή απέναντι σε οτιδήποτε «διαφορετικό», ίσως δείχνουν περισσότερη κατανοήση και  ενσυναίσθηση απέναντι στον οποιοδήποτε “Άλλον”.

Τι θέλατε να πετύχετε με τόσες φωνές και την ασυνήθιστη δομή;

Πέραν από όσα ανάφερα πιο πάνω να πω ότι δεν ξεκίνησα με πρόθεση να κάνω κάτι «τολμηρό». Το υλικό, το θέμα, η ιδέα για αυτό το βιβλίο με έσπρωχνε σε μια τέτοια μορφή, φώναζε για κάτι τέτοιο. Η δυσκολία ήταν όλο αυτό να γίνει, να στηθεί και να τακτοποιηθεί, να πάρει μια μορφή που να διαβάζεται. Είναι, ίσως, ένας άναρχος τρόπος αλλά ταυτόχρονα έχει μια λογική και τάξη και ας ακούγεται οξύμωρο. Υπήρξε η ιδέα ενός κουβαριού ιστοριών, που η μια να γεννάει την άλλη πάνω σε θέματα διάφορα. Και υπήρχαν και τα άλμπουμ. Συγκεκριμένα αλπούμ οικογενειακά στα οποία συνυπήρχαν παλιές και νέες φωτογραφίες και έπλεκαν άναρχα οι άνθρωποι, οι ηλικίες, οι εποχές. Έτσι ένιωθα πως πρέπει να είναι και το βιβλίο. Να έχει αυτήν τη συνεχή ροή και ταυτόχρονα να είναι ένα ψηφιδωτό. Με πολλές ψηφίδες και μια εικόνα που να δημιουργεί το όλον, αυτό που νομίζω είμαστε όλοι, αυτό που περίγραψα πιο πάνω.

Βέβαια υπήρξε πολλή έρευνα για κάποια θέματα, πολλή σκέψη για τη σειρά, το στήσιμο, πολλές ώρες για επιλογή, συμμάζεμα, τακτοποίηση. Δώσαμε βάρος και στον σχεδιασμό, διότι έχει ιδιαίτερη σημασία σε ένα τέτοιο βιβλίο.. Να υπάρχει δηλαδή μια φυσική ροή των ιστοριών, αυτό το κουβάρι όπου η μια ιστορία φέρνει την άλλη. Και η εναλλαγή (και το ανακάτωμα) εποχών και ανθρώπων και ηλικιών που είναι χαρακτηριστικό κάποιων παλιών αλπούμ.

Έτσι ώστε να υπάρχει τελικά το χάος αλλά σε τάξη!

Τα καλά βιβλία δεν δίνουν απαντήσεις, θέτουν ερωτήσεις, λέτε. Τι ερωτήσεις έθεσε το άλμπουμ σας;

Μια καλή ερώτηση αυτή που χρειάζεται όμως κάποια απάντηση!  Το βιβλίο πιστεύω θέτει θέματα ταυτότητας, για τους Κύπριους αλλά και γενικότερα,  για το ποιοι είμαστε, τι μας καθορίζει ως μέλη μιας κοινωνίας, μιας χώρας, ενός τόπου. Νομίζω το βιβλίο σε κάνει να αναρωτιέσαι για το τι είναι τελικά Ιστορία, για το πόσο διαφέρουν οι άνθρωποι μεταξύ τους, πόσο γνωρίζουμε τις αλήθειες των άλλων, των όποιων άλλων. Το βιβλίο συχνά παραθέτει (ως ντοκουμέντα) κυριολεκτικά ερωτήματα/ απόψεις που ακούμε και διαβάζουμε για θέματα πχ  μετανάστευσης και αποδοχής των άλλων και τα οποία κάποιοι εκφράζουν με σκληρό έως ρατσιστικό τρόπο. Όλα αυτά παρατίθενται μέσα από ιστορίες, κάποιες κάποτε επίσης σκληρές, πολύ σκληρές, μέσα από την ανάγνωση τους, ίσως ο αναγνώστης ενεργοποιηθεί να καταλήξει στα δικά του συμπεράσματα. Δεν είναι ένα βιβλίο ιδεών αλλά θέτει με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο, δηλαδή την αφήγηση των διάφορων, μικρών, καθημερινών ιστοριών, ερωτήματα παλιά και ταυτόχρονα πάντα καινούργια, για τη ζωή και τον θάνατο.

Επίσης, με αφορμή την απονομή του Βραβείου Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, αναφέρατε ότι το βιβλίο ανοίγει διαλόγους. Πείτε μας, παρακαλώ, για μερικούς από τους διαλόγους που είχατε χάρη στο άλμπουμ. Πρώτα απ’ όλα – για αυτούς με τις Βουλγάρες μεταφράστρια και εκδότρια σας. Κατά τη διάρκεια της βουλγαρικής πρεμιέρας του βιβλίου, ομολογήσατε ότι η γλώσσα και η δομή είναι εξαιρετικά δύσκολες, και επίσης ότι χρειάζεται πολύ θάρρος για να εκδοθεί ένα τέτοιο βιβλίο …

Η συνεργασία μου με την εκδότρια μου αλλά και την Ιρένα Αλεξίεβα, τη μεταφράστρια ήταν άψογη. Από τις Εκδόσεις ICU ήταν ξεκάθαρη η επιθυμία τους να εκδώσουν το βιβλίο, η προθυμία τους να στηρίξουν την έκδοση, η θέληση τους το βιβλίο να φτάσει σε όσους περισσότερο  αναγνώστες. Ένα, ναι, δύσκολο βιβλίο για να εκδοθεί, με μια όπως είπαμε ασυνήθιστη δομή που ήθελε ένα ιδιαίτερο στήσιμο γραφιστικά, με πολλές φωτογραφίες και άλλα παραθέματα, με την ύπαρξη διαλέκτου, έντονη εντοπιότητα, ιστορικές αναφορές που πρέπει να εξηγηθούν.

Την ίδια αγάπη  και έγνοια προς το βιβλίο ένιωσα από τη Ιρένα Αλεξίεβα.  Χαίρομαι που μετάφρασε η Ιρένα το βιβλίο. Αδιαμφισβήτητα έχει τις απαραίτητες γνώσεις, φροντίζει με πολλή έγνοια τα κείμενα που μεταφράζει, το διαπίστωσα με συγκίνηση αυτό από τη δική μας συνεργασία, αγαπάει τις λέξεις, τις σέβεται, τις αγγίζει με τόση ευαισθησία και προσοχή. Αναγκαστικά μας απασχόλησε συχνά η διάλεκτος και όχι μόνο. Αρκετές φορές οι ερωτήσεις της, πάντα καίριες, με έβαλαν σε γόνιμη σκέψη, κάποιες φορές ανακάλυψα και μικρά λαθάκια μου. Από την άλλη η Ιρένα ζει χρόνια στην Κύπρο, ξέρει τον τόπο, ακούει τη διαλεκτό, γνωρίζει τους ανθρώπους εδώ, τη νοοτροπία, την ιστορία. Έτσι οι συζητήσεις μας δεν ήταν επιφανειακές αλλά μπορούσαμε να πάμε ένα βήμα πιο πέρα, ανοίγοντας σε μένα και νέους ορίζοντες θέασης κάποιων ζητημάτων. Όλα αυτά ήταν απαραίτητα για να μπορέσει να μεταφραστεί το βιβλίο με τις ιδιαιτερότητες που ανάφερα.

Και οι διάλογοι με τους αναγνώστες; Έχετε δυνατότητα να μιλήσετε μαζί τους; Σας εκπλήσσουν με ερωτήσεις ή αντιδράσεις;

Λίγες βδομάδες μετά που εκδόθηκε το βιβλίο, το 2014 , πήρα ένα μέιλ από κάποια φίλη που το είχε διαβάσει: «Βρήκα δύο παλιά αλπούμ της μαμάς, τα είδα με άλλο μάτι σήμερα το απόγευμα ανασκαλεύοντας το γνωστό συρτάρι στο σαλόνι, με περίσσια συγκίνηση, σαν μέσα από το βιβλίο σου. Δεν ξέρω να το περιγράψω το συναίσθημα». Νομίζω αυτό που εννοούσε η φίλη και που ένιωσαν αρκετοί αναγνώστες, σε Κύπρο κυρίως αλλά και Ελλάδα,  είναι η αίσθηση της δύναμης των απλών ιστοριών όλων των ανθρώπων αλλά και της στενής, μεταξύ τους, συγγένειας. Όπως λέει κάπου το βιβλίο, όλων μας τα αλπούμ έχουν παρόμοιες φωτογραφίες και ιστορίες. Γι’ αυτό και οι ιστορίες αυτές φαντάζουν σε κάποιους τόσο οικείες. Όταν το βιβλίο άρχισε να μεταφράζεται είχα την απορία πόσο αυτές οι ιστορίες, με έντονο το τοπικό στοιχείο, θα ενδιέφεραν και άλλους σε άλλες χώρες, πόσο θα μπορούσαν να επικοινωνήσουν με άλλες κοινωνίες.

Η πρώτη επαφή ήταν βέβαια με τους μεταφραστές, η αντίδραση των οποίων ήταν συνήθως ίδια με όσα ανάφερα πιο πάνω, ένιωθαν οικεία όσα διάβαζαν, τους θύμιζαν παρόμοιες ιστορίες οικογενειακές τους ή που είχαν ακούσει, το κουβάρι με τις ιστορίες συνέχιζε λοιπόν να ξετυλίγεται και εκτός Κύπρου. Είχα τη τύχη να γραφτούν κάποιες κριτικές για το βιβλίο, Ιταλία, Πολωνία, Κροατία, τώρα Βουλγαρία. Εστίασαν σε αυτό το αίσθημα οικειότητας που αποπνέουν οι ιστορίες και οι φωτογραφίες. Βέβαια στάθηκαν και στα ιστορικά γεγονότα, στην πολιτική ιστορία της Κύπρου, τον πόλεμο, την προσφυγιά τους αγνοούμενους. Στο γεγονός πως το βιβλίο προσπαθεί να «δει» τις αλήθειες των Άλλων, να παρατηρήσει την κοινωνία με τα καλά αλλά και τα κακά της, πάντοτε κάνοντας συνειρμούς, προεκτάσεις με τη δική τους χώρα, κοινωνία, την ιστορία τους. Το ίδιο παρατήρησα και με κόσμο που συνάντησα σε παρουσιάσεις του βιβλίου. Μιλώντας μου, σε μια γλώσσα για την οποία χρειαζόμουν μετάφραση, μου μετάφεραν τη συγκίνησή τους για τις ιστορίες του Αλπούμ, κάποιοι τη δική τους έκπληξη για την εγγύτητα που ένιωθαν και που φαίνεται η μετάφραση δεν εμποδίζει. Τόσο στα δύσκολα ζητήματα του πολέμου, της προσφυγιάς, της απώλειας, του θανάτου όσο και σε άλλες ιστορίες για γάμους και έρωτες ή για τη αντιμετώπισης σύγχρονων θεμάτων, όπως η μετανάστευση ή θέματα διακρίσεων. Είναι τόσο αναζωογονητικό που άνθρωποι από άλλες χώρες, με διαφορετικές ίσως αντιλήψεις, συνήθειες μπορούν και βρίσκουν οικεία και αναγνωρίσιμα στοιχεία στο βιβλίο σου, ενεργοποιούνται από τους ήρωες σου, επικοινωνείς.  Δεν θα έπρεπε να είναι αναμενόμενο αυτό; Όλοι άνθρωποι είμαστε.

Ελπίζω όμως να πάμε ένα βήμα παρακάτω και να κοιτάξουμε εκτός από τα δικά μας και πιο δίπλα, στον άλλο, τον ξένο, τον διαφορετικό, να κατανοήσουμε ότι οι όποιες διαφορές μας, που σίγουρα υπάρχουν και δεν πρέπει να τις καλύπτουμε, δεν είναι λόγος να μας χωρίζουν. Επίσης ότι πίσω από αριθμούς αλλά και πίσω από γενικεύσεις και χαρακτηρισμούς υπάρχουν άνθρωποι, πραγματικοί άνθρωποι. Με σάρκα και οστά, με τις καθημερινές αληθινές ιστορίες τους, που περνάνε πραγματικά δύσκολα, που παλεύουν και δυστυχώς συχνά δεν τα καταφέρνουν. Δεν είναι αριθμοί και στατιστική η ζωή.

Τα περισσότερα από τα θέματα του βιβλίου είναι πανανθρώπινα. Ωστόσο, ανάμεσά τους υπάρχουν πολλά οδυνηρά ζητήματα ή τέτοια που συχνά θέτουν τους ανθρώπους σε ασυμβίβαστες θέσεις – ζητήματα που σχετίζονται με τους „διαφορετικούς“, με τους μετανάστες, τον πόλεμο, το σεξ, το ποδόσφαιρο και την πολιτική … Δεν ανησυχούσατε ότι κάποιος (ή ακόμη και ολόκληρη μια κοινότητα ή ομάδα από ανθρώπους) θα γυρίσει την πλάτη του στο βιβλίο, θα το καταδίκαζε αυστηρά, εξαιτίας αυτών;

Όταν γράφουμε δεν ξέρω αν σκεφτόμαστε τους αναγνώστες, μάλλον τους σκεφτόμαστε, είναι εγωιστικό να πεις ότι δεν τους σκέφτεσαι αλλά σιγουρά όχι για να περιοριστείς, ούτε για να «προσέξεις» να μην ενοχλήσεις. Δεν πρέπει να λογοκρινόμαστε. Αντίθετα

θεωρώ ότι η Τέχνη θα ήταν καλά να ενοχλεί,

να ενοχλεί κυρίως τις εξουσίες, την πολιτική αλλά όχι μόνο. Την εξουσία στις διαπροσωπικές σχέσεις,  στην οικογένεια, στην κοινωνία, στις εργασιακές σχέσεις. Να ενοχλεί κυρίαρχες απόψεις, κυρίαρχα αφηγήματα, τον ρατσισμό, την ομοφοβία, τον σεξισμό, τον σωβινισμό, τον φασισμό, τον καθωσπρεπισμό, να ενοχλεί αν θέλετε και την στασιμότητα στην οποία κάποτε εύκολα μπαίνουμε ως άτομα, ως κοινωνίες. Σκέφτομαι ότι ακόμα και όταν η τέχνη ασχολείται με τον έρωτα ενοχλεί.

Σέβομαι τις απόψεις των ανθρώπων, τις ιδεολογικές και πολίτικες, τα όρια «ηθικής» που θέτουν στον εαυτό τους κάποιοι, αλλά δεν μπορώ να αποδεχτώ απόψεις ρατσιστικές, που ξεχωρίζουν τους ανθρώπους, είτε λόγω έθνους, γλώσσας, φύλου ή γενετήσιου προσανατολισμού. Πέραν από αυτό στην διάθεση να συζητήσω με οποιονδήποτε, οτιδήποτε σχετικό με το βιβλίο και ευχαρίστως να διαφωνήσουμε όπου διαφωνούμε.

Τώρα που το λέτε ίσως υπάρχει μια διάθεση «ακτιβιστική» σε αυτό το βιβλίο, δεν ξέρω αν και δεν πιστεύω τόσο στη «δύναμη της τέχνης». Η τέχνη είναι καθοριστική κυρίως στη ζωή των καλλιτεχνών και των δημιουργών και όσων μετέχουν σε αυτή ως θεατές, ακροατές, αναγνώστες. Εκεί νομίζω συνεχίζει να είναι σημαντική, να επηρεάζει την κοσμοθεωρία, τις αντιλήψεις του κάθε ενός ξεχωριστά και αυτό δεν είναι λίγο. Δεν νομίζω να παρεμβαίνει πιο ουσιαστικά, πιο γενικά στην κοινωνία και ζωή, δεν ξέρω αν πράγματι άλλαζε ποτέ καταστάσεις, οι άνθρωποι στους δρόμους και οι συλλογικότητες επηρέαζαν ανέκαθεν περισσότερο. Όπως είναι γνωστό η παρακολούθηση μιας αρχαίας τραγωδίας ή το κτίσιμο ενός Παρθενώνα δεν εμπόδιζε την Αθήνα της εποχής να συμπεριφέρεται ηγεμονικά και σκληρά σε άλλες πόλεις-κράτη και ας τους τα «έψαλλε» ο Ευριπίδης και ο Αριστοφάνης. Ούτε, και αυτό έχει πολλές φορές ειπωθεί, η γνώση του Γκαίτε ή της κλασσικής μουσικής από τους Γερμανούς εμπόδισε τον ναζισμό. 

Η τέχνη λειάνει το κακό μέσα μας και σε ένα βαθμό γύρω μας και μπορεί να υψώνει την φωνή της, κάποτε χαμηλόφωνη, κάποτε σαν κραυγή, αλλά δεν είμαι τόσο αισιόδοξος που να πιστεύω σε κάτι περισσότερο.

Τουλάχιστον ας προσπαθεί να είναι ειλικρινής, να είναι αληθινή.

Στο βιβλίο σας, σε μια πολύ συναρπαστική στιγμή, λέτε ότι δεν υπάρχει Photoshop στη ζωή (όπως στη φωτογραφία) για να διαγράψει την πίκρα. Κι όμως, θα θέλατε να υπάρχει; Τι θα ρετουσάρετε;

Αγαπώ πολύ τις φωτογραφίες, βγάζω συχνά και πολλές, δεν μου αρέσει να τις φτιάχνω δεν χρησιμοποιώ το Photoshop, ελάχιστα χρησιμοποιώ τα φίλτρα του Instagram, προτιμώ την αυθεντικότητα του κόσμου γύρω που απαθανατίζω, με την ομορφιά του, την ασχήμια του, τα δικά του χρώματα, ενίοτε όχι φανταχτερά και λαμπερά, γκρίζα και σκοτεινά. Αν όμως μπορούσε να υπάρχει Photoshop για τη ζωή, τότε θα ήταν αλλιώς και νομίζω όλοι το αντιλαμβανόμαστε αυτό. Ποιος δεν θα ήθελε να μπορούσε με κάποιο τρόπο να διάγραφε πολέμους, φτώχια, εξαθλίωση, το άδικο του κόσμου, την πίκρα που διακρίνεις σε κάποια μάτια όταν θέλεις να τα φωτογραφίσεις, όχι να φτιάξω τη φωτογραφία, όχι να ζητήσω από κάποιον ένα ψεύτικο χαμόγελο αλλά να διαγράψουμε την πίκρα, να μην υπάρχει. Δεν μπορούμε να αποτρέψουμε το θάνατο, τον πόνο από την απώλεια αλλά δεν μπορούμε άραγε να προσπαθούμε (όχι με το photoshop βέβαια) να φτιάξουμε τη ζωή για ένα καλύτερο κόσμο, για όλο τον κόσμο;   

Πώς επιλέξατε τις φωτογραφίες, τα αποκόμματα εφημερίδων, τις συνταγές, τις σελίδες από σχολικά τετράδια κ.α. που μπήκαν στο βιβλίο, και χωρίς τα οποία δεν μπορούμε πλέον να το φανταστούμε; Και γιατί; Θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας μια φωτογραφία ή μια σελίδα από τετράδιό σας που για κάποιο λόγο δεν μπλέχτηκε στο κουβάρι των ιστοριών.

Χωρίς φωτογραφίες δεν υπάρχουν τα αλπούμ, έτσι και εδώ οι φωτογραφίες όπως και τα άλλα παραθέματα,  είναι σημαντικό μέρος του βιβλίου. Κάποιες φωτογραφίες τις βρήκα μέσα στα φωτογραφικά άλμπουμ της οικογένειας ή φίλων, ορισμένες από τις εφημερίδες, σχόλια εφημερίδων που μου είχαν κάνει εντύπωση και τα είχα φυλαγμένα, οι ιστορίες μού έφερναν στο μυαλό το σημειωματάριο με τις συνταγές της μάνας μου ή παιδικές εκθέσεις ή το ανάποδο, ψάχνοντας έβρισκα υλικό που το χρησιμοποιούσα ανάλογα ή που με οδηγούσε αυτό σε ιστορίες. Το υλικό κάποτε είναι η αφορμή για μια ιστορία, οι φωτογραφίες κάποτε συνοδεύουν ή είναι μέρος της ίδιας της ιστορίας, κάποτε περιγράφουν ή περιγράφονται ἠ απλώς είναι ένα είδος ιστορίας από μόνη της. Μπορεί να διηγηθεί τόσα χωρίς λέξεις και αυτό θέλω στο συγκεκριμένο βιβλίο, οι ιστορίες μου να ξεδιπλώνονται όχι μόνο με τον καθ’ αυτόν γραπτό λόγο, αλλά και με τα αποσπάσματα από εφημερίδες, τα ποιήματα, τα ποιητάρικα, τα παιδικά σχέδια, τις συνταγές και φυσικά τις φωτογραφίες.

Πολλές ιστορίες και φωτογραφίες δεν μπήκαν σε αυτό το βιβλίο, η δομή του είναι τέτοια που μπορούσε και τώρα που μιλούμε να συνεχίσει να γράφεται, τελειώνουν οι ιστορίες μας ποτέ;

Εσείς προσωπικά, πώς ξεκινήσατε και γιατί γράφετε;

Θα πω το κλισέ πως πάντα έγραφα. Δεν υπάρχει κάποια σαφής στιγμή που άρχισα να γράφω. Πάντα το έκανα. Στο σχολείο σίγουρα, μετά ποιήματα, ιστορίες και διηγήματα. Το δύσκολο ήταν να πάρω την απόφαση να τα εκδώσω. Να δώσω την ευκαιρία στον εαυτό μου να σκεφτεί ότι μπορεί ν’ αφορούν και κάποιον άλλο αυτά που γράφω. Έχω διαβάσει τόσα πολλά βιβλία, έχω εκτιμήσει τόσους συγγραφείς που δεν ήταν εύκολο να αποφασίσω να κάνω αυτό το βήμα. Καμιά φορά όμως τα πράγματα μαζεύονται μέσα στον άνθρωπο και αποκτούν μια νέα διάσταση. Ξαφνικά, χωρίς να μπορώ να εξηγήσω το γιατί, ένιωσα πιο έτοιμος να προχωρήσω με το πρώτο μου βιβλίο.

Γράφουμε ή δημιουργούμε επειδή προσπαθούμε να επικοινωνήσουμε. Και δεν εννοώ την επικοινωνία σε πρώτο επίπεδο, αλλά με την ευρύτερη έννοια. Πολλές φορές γράφουμε για να ξορκίσουμε πράγματα που έχουμε μέσα μας ή γύρω μας. Το γράψιμο είναι για μένα μια ανάγκη πρώτα από όλα, για αυτό και συνέχιζα και επίμενα για καιρό μέχρι τα γραπτά μου να βρουν τον δρόμο τους. Μια τεράστια ανάγκη που μου προσφέρει ένα είδος ελευθερία όμως. Λειτουργεί σαν οξυγόνο. Δίνει ανάσες, πολλές ανάσες και ας είναι κάποτε δύσκολο και επίμονο.  Δεν το λέω για εύσημα. Απλώς ως επισήμανση. Έχω τη συνήθεια να δουλεύω και να δουλεύω και να δουλεύω ξανά κάποια κείμενα, ο χρόνος όσο πάει γίνεται λιγότερος, υπάρχει πίεση, απογοητεύσεις συχνά. Είναι όμως τόσο αναζωογονητικό. Μια ανάγκη που ευτυχώς συνεχίζει να υπάρχει και ελπίζω για καιρό.

Και τι και πώς διαβάζετε; Μοιραστήκατε τις εντυπώσεις σας για το μυθιστόρημα του Γκεόργκι Γκοσποντίνοφ «Περί φυσικής της μελαγχολίας» – το διαβάσατε σε μια ξένη πόλη, αλλά σας ήταν τόσο οικείο, αναφέρατε. Αυτός είναι ο σκοπός ενός βιβλίου – να γνωρίσουμε ξένα μέρη και ανθρώπους, αλλά και να αναγνωρίσουμε το οικείο μέσα τους;

Υπήρξαν ευτυχώς πολλά βιβλία που αγάπησα, δεν τα θυμάμαι όλα, αλλά θυμάμαι το αίσθημα πληρότητας και ευχαρίστησης που με πλημμύριζε διαβάζοντάς τα. Όπως και το ότι ήταν βιβλία από ένα ευρύ φάσμα και κάθε «επιπέδου», από τα εφηβικά αναγνώσματα με τον Τομ Σόγιερ και πειρατές, σε Ντίκενς, Βερν μέχρι Ντοστογιέφσκι, Χέμινγουεϊ, Μάρκες.  Ήταν βιβλία που για διάφορους λόγους αγάπησα, βιβλία που έτυχε να με βρουν στην κατάλληλη διάθεση για να τα αγαπήσω. Όταν άρχισα να γράφω δεν ήταν εύκολο στην αρχή να αφεθώ, διάβαζα με κριτικό μάτι, έχανα  τη χαρά του αναγνώστη, χρειάστηκε χρόνο να βρω τη ισορροπία, να παρατηρώ ίσως τη γλώσσα, το στήσιμο, την ιδέα αλλά να διαβάζω κυρίως  ως αναγνώστης, να σπρώχνω για λίγο μακριά τον επίδοξο συγγραφέα, να νιώθω πάλι εκείνο το όμορφο συναίσθημα πληρότητας που δίνουν τα βιβλία.

Αυτός νομίζω είναι ο σκοπός των βιβλίων, αν υπάρχει ένας σκοπός. Σίγουρα γνωρίζεις ξένους τόπους, ανθρώπους, ανακαλύπτεις το οικείο μαζί τους, συχνά ανακαλύπτεις τον εαυτό σου σε ένα βιβλίο, τουλάχιστον πτυχές αυτού. Συχνά το οικείο το βρίσκουμε και σε βιβλία ανοίκεια, βιβλία που μας παραξενεύουν αρχικά, βιβλία που μας ταρακουνούν.

Όσο για το τι διάβαζω … έγινε πιο δύσκολο να διαβάζω μυθιστορήματά, ειδικά τα πιο ογκώδη, τα περισσότερα μένουν στο ράφι με τα εκκρεμή, περιμένοντας διακοπές και ταξίδια και η χαρά μαζί τους είναι τεράστια. Διαβάζω όμως ολόχρονα πολλή ποίηση , θέατρο και διηγήματα. Διαβάζω κλασσικά μυθιστορήματα, κάποια τα είχα διαβάσει πολύ νέος, χρειάζονται μια δεύτερη ανάγνωση, κάποια με περιμένουν καιρό. Μου αρέσει όμως να γνωρίζω και νεότερους συγγράφεις. Με συνεπαίρνουν συγγραφείς που μπορούν να στήνουν στέρεους δικούς τους κόσμους, σκιαγραφώντας εποχές και ανθρώπους σε μυθιστορήματα αλλά και όσοι με τις μικρές ιστορίες τους, μέσα στις τρεις –τέσσερις σελίδες ενός διηγήματος  μπορούν να προβάλλουν πάλι κόσμους ολόκληρους, χαρακτήρες ολοκληρωμένους, με δυο-τρεις προτάσεις–πινελιές τους στήνουν μπροστά μας ανθρώπους ολοζώντανους. Μου αρέσουν τα βιβλία με έξυπνα (όχι εξυπνακίστικα) ευρήματα, με πρωτότυπη ιδέα, αυτό το ιδιαίτερο «κάτι» (όχι αναγκαστικά περίπλοκο)  γύρω από το οποίο υφάνθηκε ο ιστός της ιστορίας και άπλωσε και μας παγίδεψε στο δίχτυ της.  Πάνω από όλα συνεχίζω να ψάχνω βιβλία τα οποία να με  εκπλήττουν και στα οποία να ανακαλύπτω ομορφιά και αυθεντικότητα, άψογο χειρισμό της γλώσσας και γνήσια συγκίνηση.