Елена Хузури е родена в Солун, от години живее в Атина. Авторка е на поезия, литературна есеистика и на пет романа, последният от които със заглавие „Тъмната страна на луната“ (по песента на „Пинк Флойд“) имаше премиера миналата година през октомври в престижната атинска книжарница IANOS.

Нейни книги са превеждани на немски, сръбски, турски.

Романът й „Мрачен Вардар“, номиниран за Държавната награда за литература на Гърция, както и за наградата BALKANIKA, е издаден на български от „Сиела“ през 2011 г. в превод на Здравка Михайлова. 

Романът й „Чичо Аврам продължава да живее тук“ (изд. „Патакис“, 2016), с който завършва тетралогията състояща се от „Мрачен Вардар“, „Родина от памук“ и „Два пъти невинна“, е издаден на френски, предстои появяването му на германския книжен пазар.

Както предходните три книги от романовата тетралогия, и „Чичо Аврам продължава да живее тук“ не е исторически роман, а по-скоро „роман на паметта“, литературна трактовка на променящите се идентичности. Три снимки и един ръкопис с дати 1931, 1939, 1941-1944 година, който е наследила от солунската си баба Луна, тласкат внучката Ализа до посети Солун през септември 2012 г. Официалната мотивировка за пътуване на двайсет и седемгодшната студентка от университета в Тел Авив е да направи проучване за написване на магистърската си теза на тема „Животът и делото на Аврам Бенаройя[1]“. Истинската причина обаче е нейното желание да открие както какво се крие зад трите снимки, така и зад датите вписани от Луна. И наистина зад тях се крият множество и мъчителни събития и взаимоотношения, които Ализа ще открива постепенно и трудно. В центъра на нейните открития са съдбовната любов на Луна с партизанина Павлос, „еретичния“ начин по който тя се спасява от Холокоста, премеждията й докато пристигне в Палестина през 1946 г. Докато Ализа издирва, загадъчните дати от записките на баба й започват да оживяват в образи от един някогашен щастлив живот в Salonico, до деня в който германските окупатори влизат в града. Сред тази галерията от образи място заема и родения във Видин еврейски журналист и политик Аврам Бенаройя, един от първите представители на социалистическото движение в Гърция, чиято дейност започва в началото на двайсети век и продължава почти петдесет години. В текста е отредено и подобаващо място на социалистическите работнически борби на организацията „Федерасион“ през първите десетилетия на двайсети век в Солун.

Полифоничен, многопластов, прекрачващ исторически епохи роман за множествените лица на колективните идентичности, за паметта и преди всичко за приемането на онова, което сме наследили от миналото и което определя настоящето ни. Роман за Холокоста над солунското еврейство и за призраците не само на погубените чиито образи са оцелели върху трите снимки, но и на всички сефарадски евреи живяли в града, обикалящи до днес, невъзмездени, неговите улици.

За романа „Мрачен Вардар“: Образи съхранени върху стари фотографски плаки от експедициите на Балканите на френския банкер и филантроп Алберт Кан в навечерието на Първата световна война. Повод за написването е снимка на изселващи се от Мелник гърци след подписването на Букурещкия мирен договор през 1913г, на която Хузури случайно вижда лика на дядо си. Видян през очите на внучката, той отново се превръща в дете и юноша в града между меловете, водещ корените си от византийската епоха. Сюжетът се разгръща на фона на рушащата се Османска империя, в която балканските народи с намесата и благословията на Великите сили претендират за дял от нея. Любовта между гъркинята Елени и българския офицер Георги от личната гвардия на цар Фердинанд на фона на взривените от войната Балкани е опровержение на враждебната настървеност. Елена Хузури прави литературна „моментална снимка“ на Македония – врящ казан, готов да гръмне във въздуха от революции, великодържавнически миражи, мобилизации, реформи на младотурците, военни шпалири, комитаджии и нелегални организации като солунските „гемиджии“. Елена Хузури е издала шест стихосбирки, два романа – „Мрачен Вардар” (2004) и „Родина от памук” (2009), литературни студии и есета. Член е на Асоциацията на гръцките писатели, била е заместник-председател и секретар на Управителния съвет. Като литературен критик сътрудничи на различни печатни и електронни издания.

---

[1] Аврам Бенаройя (Видин, България, 1887 – Израел, 1979) – журналист и политик от еврейски сефарадски произход. Един от първопроходниците на социалистическото, работническото и синдикалното движение в Гърция и негова ключова фигура. Има решаваща роля при основаването на Федерасион (Federasyon), Гръцката социалистическа работническа партия, както и на Общата конфедерация на труда в Гърция – бел.прев.

Чичо Аврам продължава да живее тук

Елена Хузури

Преди
Където Ализа дава обещание и ѝ се присънва сън

Ализа се приготви да прекоси отсреща. Без да разбере навлезе във велоалеята. Чу звънеца на велосипедист и отстъпи назад. Зад нея теменужено септемврийско слънце вече бе потънало в Термаическия залив. След няколко минути Солун щеше да се остави да бъде повлечен в тъмния свят на неговите сенки. Ализа неволно настръхна. Какво искаше тя от този свят? Какво търсеше в този град на сенките? Не свари обаче да се замисли повече, понеже беше стигнала. Паметникът беше точно срещу нея. Сега виждаме Ализа да прекосява асфалтовата настилка на платното на булеварда, който се нарича – съвсем неслучайно – „Никис”[1] и да се озовава на един хвърлей от паметника, върху който започват да припадат сенките. Множество сенки. Идват от площада, който на свой ред, почти по ирония, се нарича „Елефтериас“[2]. Ализа не успява да ги види, защото точно в този момент вижда – какво вижда тя? – не, това не са близки, обични, печални сенки, а други – чудати сенки от плът и кръв. Имат ли плът и кръв сенките? Няколко минути по-късно, десетина-дванайсетина най-много, тези причудливи сенки ще са се слели с теменужените оттенъци на здрача. Ализа замръзва на мястото си. Почти като поразена от гръм. Сега една от сенките се приближава към нея. Тичешком. Тичат ли сенките? Преди да има какъвто и да било отговор, Ализа успява да запечата в паметта си младото лице с разкривени от неистов гняв черти и преди всичко погледа му. Поглед на диво отмъстително животно, поглед, непрестанно пулсиращ от напрежение, неспособен да се фокусира, да се остави да се потопи в нечий друг поглед, който, обаче, за минимални стотни от секундата – по-скоро нещо като светкавичен мигновен проблясък – се среща с удивения, сякаш поразен от гръм нейн поглед. Когато няколко минути по-късно, възвръщайки си самообладанието, Ализа ще се приближи към паметника, ще застане пред него и ще види, тя ще разбере. Два дни по-късно вестниците в града и централният атински печат, както и разроените електронни издания, ще посветят малка колонка осведомяваща за поругаването от неизвестни лица на паметника на Холокоста в Солун и ще поместят и съответното протестно писмо на Централния израилтянски съвет. Гръцкия, който знае Ализа, не е дотам достатъчен; вярно, че все пак е в състояние да й позволи да прочете, да види или дори да чуе съответната новина, извиквайки наново усещането, което бе предизвикалиφ у нея онова, което чертаеха и пишеха напознатите сенки върху паметника. И какво е това чувство? Страх. Един непознат, почти разяждащ вътрешностите страх, би могло да се каже първичен страх.

Същата онази вечер, на едва преди два дни пристигналата в Солун двайсет и седем годишна студентка по история в Телавивския университета, която прави магистратура и която тук наричаме Ализа и чиято фамилия би могла да бъде Коен, Молхо, Натан, Пардо или Абраванел, се присънва следния сън:

След полунощ е, по принцип час когато очертанията се смиват и изплуват сюженит за романи, час между дълбока нощна доба и вечерен, който се бори безшумно да я изтласка, в крайна сметка час, в който е позволено на живите да общуват със света, който ненаситно ги очаква. С привидно затворени очи, но напълно неспособни да съзрат невидимото, Ализа вижда вратата на хотелската стая, където е отседнала, да се отваря с безшумен звук, както става в сънищата и в романите, и съзира двете жени, които влизат, сякаш почти влитат, влизат и докато се приближават, Ализа ги разпознава, ами да, това са баба Луна и баба Рейна, но как ли са се озовали тук в стаята ми в Солун; от година баба Луна е покойница, от две и баба Рейна, но преди Ализа да успее да окаже съпротива на онова, което повеляват сънищата, баба Луна и баба Рейна са се приближили към леглото й и принуждават спящата да си зададе въпроса, ама с какво е облечена баба Луна и е толкова млада, не бих й дала и двайсет години и почти ясно се провижда в мъглявината на съня ми – във военна униформа е облечена баба, а върху косите й, върху красивите й червеникави коси – двувърхо кепе; че кога ли е била в армията баба Луна, аз съм отбивала военна служба цели две години, а брат ми три – до гуша ни беше дошло от военния  живот, тя обаче не е била във войската, макар че насън всичко е възможно; и ето сега баба Луна красива, млада, във военна униформа се приближава все повече и повече, оставила е подире си баба Рейна, която обаче е обляна от светлина, не зная откъде идва тя, навън все още е тъмно, но баба Рейна е осветена от тази бяла светлина, облива я цялата и така мога да я видя по-добре, и тя е млада, но толкова печална, ах, бабо Рейна, защо си винаги тъжна, защо големите ти кестеняви очи са загледани непрекъснато някъде назад, от какво се страхуваш бабо Рейна, от какво се страхуваш, но тя не отговаря, седнала е във фотьойла отсреща и така, както тази сякаш не от този свят бяла светлина е съсредоточена и осветява само ръката на баба Рейна там, откъм дланта до лакътя й, Ализа успява да видя в съня си и да различи шестте цифри, да, това са същите онези цифри спомня си тя, неизменно все в същия сън, който ни се бе присънил за пръв път, на мен и на брат ми тогава, кога ли наистина е било, трябва да съм била на пет, а той е нямал и седем, лято беше – много горещо лято каквито са повечето в Тел Авив, на плажа бяхме, плискахме се във вълните аз и брат ми, пръскахме се един друг с вода от кофичките ни, излепяхме замъци от пясък, изписвахме първите си думи, когато баба Рейна седнала под широкия чадър и гледаща ни с едрите си кестеняви очи, не можейки да издържи повече на жегата, запретна ръкави, до онзи момент от живота ни не бяхме виждали разголени ръцете на баба Рейна, ръкавите й винаги бяха спуснати, пръв брат ми забеляза шестте цифри със синкав цвят, сякаш нещо разложено и едновременно ужасяващо, после изтичах при него и аз, малки бяхме, не знаехме, откъде да знаем, че баба Рейна изрисува цифри върху ръката си, че баба Рейна прави татуировки върху ръката си, развикахме се и двамата едновременно и взехме да сочим баба Рейна – кажи ни цифрите, бабо Рейна, кажи ни ги да ги изпишем върху пясъка и тогава или пък е сега или винаги, от очите на баба Рейна започват да се търкалят сълзи, и  още сълзи, защото баба Рейна не точно плаче, лицето й остава неподвижно, погледът й е загледан някъде надалеч, но сълзите се стичат ли стичат, докато не се размажат в мъглявината на бялата светлина, докато не се стопи в нея и смата баба Рейна и не се слее с бялата светлина, сякаш бялото зарево я всмуква в себе си и тя изчезва от съновидението на Ализа. В съня остава само баба Луна, все така с военната униформа и красивите си червеникави коси, ето тя запява онази позната на спящата й племенница носталгична песен, на онзи език – много стар, но не и забравен, за един обичен град, който не е изгубен, за една любов, която не е изтляла, за един живот, който не е погинал.

На сутринта Ализа се събужда, но не си спомня нищо от нощното си съновидение, както често се случва с нежеланите сънища. Спомня си, все пак, страха. Страхът, който са предизвикали у нея предишната вечер сенките пред паметника. Страха от онзи разсвирепял отмъстителен поглед пронизал я така дълбоко. Страха от поругаването на паметника. И недоумява. Как е възможно да изпита такъв страх? Ализа обаче се е научила да се справя с негативните емоции. Не се оставяме негативните емоции да ни завладеят, това е нейното убеждение. Да се пръждосва, значи, и страхът, и онзи поглед, прерязал така дълбоко вътрешностите й. С резки движения младата жена от Тел Авив се надига, храбро се запътва към балконската врата, решително я отваря и ето я сега на верандата в съвършено фотографски моментален кадър, както бихме я видели ние от диагонално противоположната грозна жилищна кооперация отсреща. Обективът ни би уловил едно младо чисто лице с големи тъмнокестенови очи, които може да носят в глъбините си прастар забравен повей от иберийските крайбрежия или дори от италианските, би се фокусирал върху добре очертаните й плътни устни, върху хармонично разположения нос и евентуално би се спрял малко за по-дълго, за да може да предаде впечатляващия естествен медно-червеникав оттенък на буйните й коси. За да не говорим излишни приказки, нашата Ализа, която може де носи фамилното име Фернандес, Маталон, Арух или Бенвенисте, е очарователно двайсет и седемгодишна, току-що е отпъдила негативните си емоции – или така й се ще да вярва – и на свой ред съзерцава гледката, която се разкрива пред нея от шестия етаж на хотела в който е отседнала от завчера по обяд. И Ализа вижда точно насреща керемидения покрив с неокласически очертания на централните хали Модиано[3], както я е осведомил вчера младежът от рецепцията, че се нарича сградата, и веднага я е накарал да се замисли: Модиано? – съвсем логично си е задала въпросът тя. Защото младата жена не е знаела, поне не в онзи момент, тъй като по-късно ще научи и ще се осведоми – и за най-доброто и за най-лошото, нито имената на инженерите построили сградата – Ели и Шарл Модиано, разбира се, от вече разпръсналата се по цял свят голяма фамилия, на която ще се позове и с гордост ще бъде спомената малко по-късно от водещия от нея потеклото си значим френски писател[4], така че не е знаела тогава нашата Ализа, че освещаването на този прочут търговски пасаж се е състояло при най-голяма тържественост в пролетната сутрин на 26-ти март 1925 година, нито е можела да чуе музиката свирена от инструментите на Сперанца и оркестъра на Макаби, а още по-малко да опита от сефарадските лакомства, които сигурно биха й напомнили онези приготвяни от обичната й баба Луна, тоест яйцата хаминадос и бугидес (питките, баничките), да не говорим, че сигурно би срещнала онези, които вече не са този свят, тоест, прадядовците и прабабите си, и онези още по-назад във времето, с дългите черни бради и кафтаните или с дантелените корсажи и копринените одежди обточени с елегантни кожени ивици.

Сега обаче, тя все още е на балкона и малко по надясно, все така отсреща, вижда тясната улица с магазини отляво и отдясно да завършва на един площад, трябва да са – тя източва врат, за да види по-добре – цветя разбира се, продават цветя и онази червеникава сграда с куполите очевидно старинна, от коя ли епоха е, й напомня хамам, разпознава ги, виждала е такива в Яфа, в Акра, в Йерусалим, разбира се, хамам е това. Далеч отвъд се провижда тясна ивица море – Термаическия залив, Егейско море, Средиземно море, всички заедно в едното-единствено море на този град, градът на баба Луна. Градът на чичо Авраам. Преди смъртта на баба Луна на Песах 5771 от сътворението на света, според еврейския лунен календар, тоест през 2011-та година, според западния светски, Ализа е била само бегло посветена –да, това е правилната дума– в тайните на един странен произход и на един още по-странен език или по-скоро на два езика, които понякога се припокриваха, докато се опитваха да говорят за нещо привидно изчезнало, но в действителност во веки веков живо. Бяха онези три провлачени, но толкова мелодични и едновременно с това тъжни песни на баба Луна Primavera en Salonico/ cavi at café Mazlum/ una nina d’ojos pretos que canta y sona ud/ или в другия им езиков вариант Пролет в Салоника / В кафенето на „Мазлум”/ черноока свиреща на уд/ пее маане,  че Ализа я слушаше да ги напява тихо, докато приготвяше нейните си, както ги наричаше, рецепти, в основата на които беше любимият й зеленчук – патладжана, който въобще, ама въобще не се харесваше на мама Нора, нито пък тя искаше да слуша онези песни, дори веднъж когато се беше върнала неочаквано и заварила баба Луна да пее песен, подобно на марш звучеше тя на онзи, другия език, не бавна и провлачена, тя страшно се бе ядосала, бе побесняла, да ги зарежеш тези работи с планината, дето и ти „хвана гората“, за да се спасиш, като заряза семейството си да погине, чу Ализа мама Нора да крещи. Да е била около десет-единайсетгодишна? Беше останала недоумяваща. Какви бяха те, каква планина и кого ли беше изоставила баба Луна, за да се спаси? Не посмя никога да попита и не си спомняше баба Луна отново да бе запявала на глас, поне не онази песен в маршов ритъм. Понякога, вярно не често, баба Луна разказваше на Ализа приказки на онзи език, който според думите й, обичала и познавала изключително добре, много по-добре дори от онзи напевния на прадедите им, който я карал да се отпуска в сладък почти мелодичен сън, ако си представим съновидение, което се носи по вълните от прадревни срички. Тъй като обаче приказките с техните захаросани лъжи могат да предизвикат голяма, но изкуствена и привидно безибидна еуфоричност, нашата Ализа прекратява решително почти медено сантиментална атмосфера и оставя отново погледа й да бъде отведен, по-правилният глагол би бил да се зарее, над керемидените покривите и терасите на жилищните кооперации, които се простират пред нея, за да попадне къде ли?

В Тел Авив, малко след Песах в година 5572 от сътворението на света, което по нашия календар ще рече април 2012-та. Да речем ден сряда, по обяд. Времето е топло и влажно в средиземноморския израелски град, млад по години, сведенията в меродавните туристически справочници, например, тези в доста подробния френски Le Routard отнасят създаването му малко преди 1930-та – при все че местните истории твърдят, че шейсет и шестима смелчаци пристигнали тук буквално „отникъде“ в една съботна лятна утрин на 1907-ма и непоколебимо казали: тук ще пуснем корени. Каквато и да е истината, официална или неофициална, в този момент от откритото и впечатляващо за чужденеца, за идващия от север пътешественик Средиземно море, повява прастар повей, толкова, че не е възможно да бъдат сдържани и да не се просмучат в мъгляво синкавата атмосфера съвсем дребни отломки от прадревни митове и истории, разказващи за стародавни царски страсти, безмилостни гонения и, разбира се, за библейски чудеса. Но видната професорка по история, Ализа М., тоест, съименичка на нашата героиня – даваме й някъде към петдесетте – не се трогва от древни истории, а още по-малко от библейски чудеса. Тя принадлежи към кръга на така наречените Нови Историци, чиято грижа е да не оставят неразрушен нито един мит и се опитват да докажат на всяка цена, че дори библейските чудеса не са нищо друго, освен приказки за невръстни деца. Въпросната преподавателка дори вярва и пламенно отстоява възгледа, че езиците на произход и културна принадлежност на идващите от четирите краища на света нейни съграждани, не трябва да бъдат погребани и забравени. Особено, пише тя в авторитетни списания и говори на публични сказки, за онези които са дошли от отсрещните брегове на Средиземно море, до смърт поругани, съсипани, ограбени, безпричинно мразени, преплавали волю-неволю морето, оставяйки зад себе си прастари разкази, песни и приказки, превъртащи двойно ключа на красивите си лични добре уредени домове и скътали ключовете в полите на широките си дълги роби. Именно от тях, драга моя, водеше произхода си баба ти, но и ти – разбира се –  носиш име доста трудно срещано днес сред по-младите ни поколения. Защото освен това трябва да знаеш, скъпа моя, че ти, ние, които водим корена си оттам, ние сме различни от онези дошли от Източна Европа, независимо че те са били по-многобройни, независимо че те са станали известни заради литературата и киното, недей забравя това, а сега кажи каква точно ще бъде темата на магистърската ти теза, чу се да пита най-накрая преподавателката своята студентка. Въпрос привидно формален и невинен, който обаче ще предизвика неочаквано и изключително неприятно мълчание и един вакуум, бихме казали една подозрителна алалия[5] от страна на нашата Ализа, тегава атмосфера, която най-после ще бъде прекъсната от очевидно нервираното, значи, не си решила, не знаеш какво искаш да правиш, не знаеш какво търсиш? Важните въпроси смущават Ализа, дезорганизират я, тласкат я към един съвсем мрачен терен където не само трябва да се движи, но и преди всичко да открие какво се крие зад притулените му ъгли, затова и тя не даде отговор в онзи ден на видимо разочарованата си преподавателка.

Три дни по-късно, докато слънцето обливаше с благотворна светлина Тел Авив, за пореден път, осемдесет и толкова години след сътворението на града, студентката правеща магистратура по история от университет на града и героиня – поне засега– на нашата история – Ализа Бенмайор, Фернандес, Нар, Мано или Ардити, отново се намира лице в лице срещу взискателната си преподавателка с една-единствена фамилия, която няма да разкрием. Двете жени са се срещнали в оскъдно мебелирания кабинет на преподавателката. По-възрастната жена слуша, а по-младата казва: В търсене на чичо Аврам и веднага се поправя към политически по-коректното, сякаш самата тя не е убедена, че това заглавие приляга на строго научния, изчистен от… словесно-естетски елементи език на една магистърска разработка „Животът и епохата на Аврам Б.“, исках да кажа. Въпреки това, първото заглавие, при все че е било едва чуто, не убягва от вниманието на извънредно наблюдателната преподавателка, която със значителна доза любопитство пита защо студентката й е нарекла Аврам Б. „чичо”, ваш родственик ли е бил? Неочакваният въпрос стъписва студентката, принуждава я да даде отговор без да скрива смущението си: Баба ми го е познавала на времето. Така го наричаше тя, „чичо Аврам”. В Холон[6] е живял той. Държал е павилион. Баба ми е ходела там и го е срещала често на времето. Тя ми е говорила за него. Възхищаваше се от него. Много го ценеше. Трябва да е бил забележителен човек. Може да са имали и някакво далечно родство. Може, обаче, да го е наричала „чичо” от уважение. Във всеки случай, ще открия всичко за него при работата си по магистърската теза.

Но, разбира се, младата ни героиня знае, че отново не е абсолютно искрена пред преподавателката си, тъй като тя иска да открие и други неща, които не се отнасят до чичо Аврам и само до неговото време. И какви са тези други неща, драга Ализа, би могла отново да попита проницателната преподавателка, ако отгатнеше – макар и за стотна от секундата – накъде е отлетял умът на нашата героиня. Тези други неща, щеше може би да отговори тя, не без известни задръжки и с прекършена нотка в гласа – онзи, който наричаме треперлив, и сигурно с видимо вътрешно притеснение заради онова, което биха могли да разкрият онези другите неща, във всеки случай, засега те нямат глас за да заговорят, нямат какви истории да разкажат, изглеждат сякаш неподвижно приковани във времето и това е така заради онези три снимки на баба Луна, намиращи се в старата тенекиена кутия с гръцките букви, която както е видно от старомодната и леко избеляла рисунка върху капака й, изглежда някога е съдържала бисквити  –кога ли, впрочем?– там, където на дъното лежеше пожълтяла от времето страница от тетрадка, от онези най-старите с разграфени редове, където сигурно – че кой ли друг? – баба Луна трябва да бе нарисувала нещо като карта с поредица от дати просто така нахвърляни отдолу, без друго обяснение, а под нея още други страници, ръчно изписани със синьо мастило, на онзи двоен език – напевния, и на другия също прадревен -сигурно гръцкия, полуизбледнели от времето, любими рецепти на баба Луна, онези които тя знаеше наизуст, насън да я бутнеш, и следователно нямаше нужда да отваря тайното, както тя шеговито го наричаше лично свое чекмедже, за да извади – както се бе оказало след смъртта й – още по-тайните неща от това хранилище. През онази вечер, когато Ализа ще открие снимките и ще остане наистина гръмната, тя ще запише в малкия си бележник:

Аз, Ализа, дъщеря на Нора и Михаел, внучка на баба Луна, която току-що погребахме  вчера по пълния религиозен ритуал, съгласно неотменното решение на майка ми, дъщеря на обичната за мен починала, се намирам пред едно изцяло подобно на ребус откритие, което предизвика у мен небивал вътрешен смут. „Смут”, пиша, „треперя, това е точната дума. Треперя, защото усещам да ме притискат подмолни въпроси, да пронизват съществуването ми, което – питам се – върху какво ли се е крепяло? Върху какви тайни, върху какви лъжи е било съградено то? Коя в крайна сметка е била баба Луна, която толкова съм обичала, толкова съм й се доверявала и толкова съм слушала? Какви тайни и лъжи призрачно населяват нашето семейство? Какво не зная, а би трябвало да го зная? Какво не знаем в крайна сметка, в самата тази наша страна, което би трябвало да знаем? Кой има право? От какво сме направени? Какво в крайна сметка продължава да витае призрачно над нас? Гледам отново и отново тези снимки и се обърквам все повече и повече. На първата снимка виждам баба Луна и баба Рейна, млади, много млади. На двайсет? На по-малко? Стоят изправени. Носят тъмни палта. Между тях един мъж. По-голям от тях. Много по-възрастен. На около петесет? Там някъде. Прегърнал ги е през раменете. Жест на обич? На закрила срещу нещо заплашително? И за двете? Зад тях се различава площад, а в дъното морето. Взирам се в очите им и усещам, че вътрешно се задавям. Не съм виждала до днес толкова приоблачнени от зимен мраз очи. Обръщам снимката и чета, сричайки.

Аз, баща ни и Рейна [Μoi, mon père et Rehina]. Солун [SALONIQUE] 10 февруари 1943 [10 Fevrier, 5703].

---

[1] Νίκη (гр.) – ники, победа. Булевард  на победата – бел.прев.

[2] Ελευθερία (гр.) – елефтерия, свобода. Площад  на свободата. Препратка към т.нар. „Черна събота“ – 11 юли 1942 г., когато нацистките окупационни сили призовават солунското мъжко еврейско население на града, на възраст от 18 до 45 години да се яви в осем сутринта на площад „Елефтерия“. През онзи ден площадът се изпълва с 9000 евреи, които в продължение на часове са подложени на публично поругаване и насилие, под палещото слънце.  Днес там се намира паметникът на Хоколоста над солунското еврейство. Съществуват предложения площадът да бъде преименуван, заради очевидно абсурдното несъответствие на неговото име със случилото се там по време на нацистката окупация – бел.прев.

[3] Халите или Пасажът Модиано, Ценралните хали за хранителни продукти, са покрит пазар в центъра на Солун. Сградата е построена от архитекта Дж. Олифант (J. Oliphant), а главен инженер отговарящ за проекта потомъка на известната сефарадска фамилия Ели Модиано (1881 – 1968). Градежът започва през 1922 г., завършен е през 1925 г. и е открит през 1930 г. Построена в района опустошен ог големия пожар в Солун през 1917 г. и застроен наново по проекта на френския архитект Ернест Ебрар (1875 – 1933), одобрен през 1921 г. Преди пожара на това място се е намирала синагогата Талмуд Тора в едноименният строителен парцел в еврейския квартал на града. Халите Модиано са обявени за архитектурен паметник през 1983 г. от гръцкото министерство на благоустройството и обществените строежи, за исторически паметник през 1995 г. от министерство на културата и са затворени от 2019 г., като се очаква да започне обновяването им – бел. прев.

[4] Носителят на Нобелова награда (2014) Патрик Модиано (род. 1945) е един от забележителните членове на еврейско-сефарадската фамилия Модиано със солунски корени. Конкретното семейство има над четиривековна история. Сред най-значимите членове на солунската еврейска общност е банкерът Саул Модиано – бел.прев. 

[5] Алалия (гр.) – термин, с който се обозначава липса или недоразвитие на речта, възникващо в резултат на органични поражения на централната нервна система – бел.прев.

[6] Холон — град в Израел, недалеч от Тел Авив – бел.прев.

Превод от гръцки: Здравка Михайлова

Още от Елена Хузури

Три стихотворения от Елена Хузури | Τρία ποιήματα της Ελενας Χουζούρη

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΌ ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ της ΕΛΕΝΑΣ ΧΟΥΖΟΥΡΗ «Ο ΘΕΙΟΣ ΑΒΡΑΑΜ ΜΕΝΕΙ ΠΑΝΤΑ εδώ»

ΠΡΙΝ

ΟΠΟΥ Η ΑΛΙΖΑ ΔΙΝΕΙ ΜΙΑ ΥΠΟΣΧΕΣΗ
ΚΑΙ ΒΛΕΠΕΙ ΕΝΑ ΟΝΕΙΡΟ

Η Αλίζα ετοιμάστηκε να περάσει απέναντι. Χωρίς να το καταλάβει μπήκε στον ποδηλατόδρομο. Άκουσε το κουδούνισμα ενός ποδηλάτη και οπισθοχώρησε. Πίσω της ο μαβής ήλιος του Σεπτεμβρίου είχε ήδη βυθιστεί στον Θερμαϊκό. Σε λίγα λεπτά η Θεσσαλονίκη θα αφηνόταν να παρασυρθεί στον σκούρο κόσμο των σκιών της. Άθελά της η Αλίζα ανατρίχιασε. Τι γύρευε αυτή από αυτόν τον κόσμο; Τι γύρευε σ’ αυτή την πόλη των σκιών; Δεν προλάβαινε, όμως, να σκεφτεί περισσότερο, γιατί είχε φτάσει. Το μνημείο ήταν ακριβώς απέναντι. Τώρα βλέπουμε την Αλίζα να διασχίζει το οδόστρωμα της λεωφόρου που ονομάζεται, καθόλου τυχαία, της Νίκης και να βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από το μνημείο που αρχίζουν να το σκεπάζουν οι σκιές. Πολλές σκιές. Έρχονται από την πλατεία που, με τη σειρά της, σχεδόν ειρωνικά, ονομάζεται της Ελευθερίας. Η Αλίζα δεν προλαβαίνει να βυθιστεί και να τις δει, γιατί αυτήν ακριβώς τη στιγμή βλέπει –τι βλέπει;–, όχι, δεν είναι οικείες αγαπητικές, θρηνητικές σκιές, παρά άλλες, αλλόκοτες σκιές με σάρκα και οστά. Έχουν σάρκα και οστά οι σκιές; Λίγα λεπτά αργότερα, δέκα δώδεκα το πολύ, οι αλλόκοτες αυτές σκιές θα έχουν ενωθεί με τις μαβιές αποχρώσεις του σούρουπου. Η Αλίζα κοκαλωμένη στη θέση της. Σχεδόν αποσβολωμένη. Μία από τις σκιές έρχεται τώρα προς το μέρος της. Τρέχοντας. Τρέχουν οι σκιές; Πριν την οποιαδήποτε απάντηση, η Αλίζα προλαβαίνει να συγκρατήσει στη μνήμη της το νεαρό πρόσωπο με τα τραβηγμένα από έναν έξαλλο θυμό χαρακτηριστικά και προπαντός το βλέμμα. Bλέμμα άγριου εκδικητικού ζώου, βλέμμα που πεταρίζει αδιάκοπα από την ένταση, ανίκανο να εστιάσει, να αφεθεί να βυθιστεί σ’ ένα άλλο βλέμμα το οποίο, όμως, για ελάχιστα κλάσματα του δευτερολέπτου κάτι σαν αστραπιαία περισσότερο λάμψη συναντιέται με το έκπληκτο σαν κεραυνοβολημένο δικό της. Όταν λίγα λεπτά αργότερα η Αλίζα ανακτώντας την ψυχραιμία της θα πλησιάσει στο μνημείο, θα σταθεί μπροστά του και θα δει, θα καταλάβει. Δύο ημέρες αργότερα, οι εφημερίδες της πόλης και εκείνες του αθηναϊκού κέντρου, καθώς και οι ηλεκτρονικές απόγονοί τους, θα αφιερώσουν ένα μικρό μονόστηλο που θα πληροφορεί για τη βεβήλωση του μνημείου του Ολοκαυτώματος στη Θεσσαλονίκη από αγνώστους και θα δημοσιεύουν και τη σχετική διαμαρτυρία του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου. Τα ελληνικά που γνωρίζει η Αλίζα, όχι και τόσο επαρκή, είναι αλήθεια, ικανά, ωστόσο, να της επιτρέψουν να διαβάσει, να δει ή ακόμη και να ακούσει τη σχετική είδηση παρατείνοντας, έτσι, το συναίσθημα που της έχουν προκαλέσει ό,τι σχεδίασαν και έγραψαν οι άγνωστες σκιές στο μνημείο. Και ποιο ήταν αυτό το συναίσθημα; Φόβος. Ένας πρωτόγνωρος πλην σχεδόν σπλαχνικός, αρχέγονος, θα μπορούσε να πει κανείς, φόβος.

Το ίδιο εκείνο βράδυ, η μόλις προ δύο ημερών αφιχθείσα στη Θεσσαλονίκη εικοσιεπτάχρονη μεταπτυχιακή φοιτήτρια Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Τελ Αβίβ, που εδώ ονομάζουμε Αλίζα και της οποίας το επώνυμο μπορεί να είναι Κοέν, Μόλχο, Νατάν, Πάρδο ή Αμπραβανέλ, βλέπει το εξής όνειρο:

Είναι περασμένα μεσάνυχτα, γενικώς ώρα αμφιλεγόμενη και άκρως μυθιστορηματική, ανάμεσα σε νύχτα βαθιά και ημέρα που παλεύει αθόρυβα να την εκτοπίσει, τέλος πάντων ώρα που επιτρέπεται στους ζωντανούς να επικοινωνήσουν με τον κόσμο που αχόρταγα τους περιμένει. Η Αλίζα με μάτια φαινομενικά κλειστά αλλά ουδόλως ανίκανα να δουν το αθέατο, βλέπει την πόρτα του δωματίου του ξενοδοχείου όπου έχει καταλύσει να ανοίγει με αθόρυβο θόρυβο, όπως γίνεται στα όνειρα και στα μυθιστορήματα, και βλέπει τις δύο γυναίκες που μπαίνουν σχεδόν σαν να πετούν μπαίνουν και καθώς πλησιάζουν η Αλίζα τις αναγνωρίζει, μα ναι, είναι η γιαγιά Λούνα και η γιαγιά Ρέινα είναι, μα πώς βρέθηκαν εδώ στο δωμάτιό μου στη Θεσσαλονίκη, έναν χρόνο είναι πεθαμένη η γιαγιά Λούνα δύο η γιαγιά Ρέινα, αλλά πριν η Αλίζα προλάβει να αντισταθεί στα όσα επιβάλλουν τα όνειρα, η γιαγιά Λούνα και η γιαγιά Ρέινα έχουν πλησιάσει στο κρεβάτι της και αναγκάζουν την κοιμωμένη να αναρωτηθεί μα τι φοράει η γιαγιά Λούνα και πόσο νέα είναι ούτε είκοσι δεν την κάνω και ναι φαίνεται σχεδόν καθαρά μέσα στην αχλύ του ονείρου μου στολή φοράει η γιαγιά Λούνα στολή και στα μαλλιά της τα όμορφα κόκκινα μαλλιά της δίκοχο αλλά πότε πήγε η γιαγιά Λούνα στον στρατό εγώ πήγα δύο ολόκληρα χρόνια πήγα και ο αδελφός μου τρία, χορτάσαμε στρατό, εκείνη όμως όχι, αν και στα όνειρα όλα γίνονται, και να τώρα η γιαγιά Λούνα όμορφη, νέα, με στολή στρατιωτική πλησιάζει όλο και πλησιάζει έχει αφήσει πίσω της τη γιαγιά Ρέινα που όμως τη φωτίζει ένα φως δεν ξέρω από πού έρχεται έξω είναι ακόμη σκοτάδι αλλά τη γιαγιά Ρέινα τη φωτίζει αυτό το λευκό φως τη λούζει ολόκληρη και έτσι μπορώ να τη δω καλύτερα, είναι κι αυτή νέα όμως τόσο θλιμμένη, αχ γιαγιά Ρέινα, γιατί είσαι πάντα θλιμμένη γιατί τα μεγάλα καστανά σου μάτια κοιτάζουν συνέχεια κάπου πίσω τι φοβάσαι γιαγιά Ρέινα τι φοβάσαι, αλλά εκείνη δεν απαντάει παρά κάθεται στην πολυθρόνα απέναντι και καθώς αυτό το απόκοσμο λευκό φως συγκεντρώνεται και φωτίζει μόνον το χέρι της γιαγιάς Ρέινα εκεί από την παλάμη έως τον αγκώνα της μπορεί η Αλίζα μέσα στο όνειρό της να διακρίνει τους έξι αριθμούς, ναι είναι οι ίδιοι εκείνοι αριθμοί θυμάται, πάντα μέσα στο ίδιο όνειρο, που είχαμε δει για πρώτη φορά εγώ και ο αδελφός μου τότε, πότε αλήθεια, πέντε θα ήμουν κι εκείνος ούτε επτά καλοκαίρι ήταν ένα πάρα πολύ ζεστό καλοκαίρι όπως είναι τα περισσότερα στο Τελ Αβίβ, στην ακρογιαλιά ήμασταν πλατσουρίζαμε στα κύματα εγώ και ο αδελφός μου ρίχναμε ο ένας στον άλλον νερά με τα κουβαδάκια μας κάναμε πύργους στην άμμο γράφαμε τις πρώτες λέξεις μας, όταν η γιαγιά Ρέινα που καθόταν κάτω από τη μεγάλη μας ομπρέλα και μας κοιτούσε με τα μεγάλα καστανά της μάτια δεν άντεξε τη ζέστη και σήκωσε τα μανίκια της, δεν είχαμε έως εκείνην τη στιγμή της ζωής μας δει γυμνά τα χέρια της γιαγιάς Ρέινα, πάντα είχε κατεβασμένα τα μανίκια της πρώτος διέκρινε τους έξι αριθμούς που είχαν ένα χρώμα μπλαβί σαν κάτι σάπιο και τρομακτικό μαζί ο αδελφός μου, από κοντά του έτρεξα κι εγώ κι έπειτα μικρά παιδιά ήμασταν δεν ξέραμε, πώς να ξέρουμε, η γιαγιά Ρέινα ζωγράφισε αριθμούς στο χέρι της η γιαγιά Ρέινα έκανε τατού στο χέρι της, αρχίσαμε να φωνάζουμε και οι δύο μαζί και να δείχνουμε τη γιαγιά Ρέινα πες μας τους αριθμούς, γιαγιά Ρέινα, πες μας να τους γράψουμε στην άμμο και τότε ή είναι τώρα ή είναι πάντα, από τα μάτια της γιαγιάς Ρέινα αρχίζουν να τρέχουν δάκρυα και μόνον δάκρυα, γιατί η γιαγιά Ρέινα δεν κλαίει ακριβώς, το πρόσωπό της μένει ακίνητο το βλέμμα της κοιτάζει κάπου πίσω κάπου μακριά, όμως τα δάκρυα τρέχουν τρέχουν ώσπου διαλύονται μέσα στην αχλύ του λευκού φωτός ώσπου διαλύεται και η γιαγιά Ρέινα μέσα σ’ αυτό γίνεται ένα με το λευκό φως σαν να την παίρνει μαζί του το λευκό φως και χάνεται από το όνειρο της Αλίζα. Μένει μέσα στο όνειρο μόνον η γιαγιά Λούνα, πάντα με τη στρατιωτική στολή και τα ωραία πλούσια κόκκινα μαλλιά της, να την αρχίζει να τραγουδάει εκείνο το γνώριμο στην κοιμωμένη ανιψιά της νοσταλγικό τραγούδι σ’ εκείνην τη γλώσσα την πολύ παλιά αλλά όχι ξεχασμένη, για μια πολιτεία αγαπημένη που δεν χάθηκε, για μια αγάπη που δεν έσβησε, για μια ζωή που δεν πέθανε.

Το πρωί η Αλίζα ξυπνάει αλλά δεν θυμάται τίποτε από το νυχτερινό της όνειρο, όπως συχνά συμβαίνει με τα ανεπιθύμητα όνειρα. Θυμάται, ωστόσο, τον φόβο. Τον φόβο που της προκάλεσαν το προηγούμενο βράδυ οι σκιές μπροστά στο μνημείο. Τον φόβο από εκείνο το άγριο εκδικητικό βλέμμα που χώθηκε βαθιά μέσα της. Τον φόβο από τη βεβήλωση του μνημείου. Και απορεί. Πώς είναι δυνατόν να νιώσει τόσο φόβο; Η Αλίζα, όμως, έχει μάθει να αντιμετωπίζει τα κακά συναισθήματα. Δεν αφήνουμε τα κακά συναισθήματα να μας καταβάλλουν, πιστεύει. Στον αγύριστο, λοιπόν, κι ο φόβος κι εκείνο το βλέμμα που τρύπωσε βαθιά μέσα της. Με αδρές κινήσεις σηκώνεται η νεαρή από το Τελ Αβίβ, με γενναιότητα κατευθύνεται προς την μπαλκονόπορτα, με αποφασιστικότητα την ανοίγει και να την τώρα στο μπαλκόνι σε εντελώς φωτογραφικό ενσταντανέ, όπως θα τη βλέπαμε εμείς από τη διαγωνίως απέναντι κακόγουστη πολυκατοικία με τα γραφεία. Ο φακός μας θα αιχμαλώτιζε ένα νεανικό καθαρό πρόσωπο με μεγάλα καστανά σκούρα μάτια που μπορεί να κουβαλούν στο βάθος τους ένα παμπάλαιο ξεχασμένο αεράκι από τις ιβηρικές ακτές ή και τις ιταλικές ακόμα, θα εστίαζε στο καλογραμμένο και γεμάτο στόμα, στην αρμονικά τοποθετημένη μύτη και πιθανότατα θα στεκόταν λίγο περισσότερο για να μπορέσει να αποδώσει το εντυπωσιακά φυσικό κοκκινωπό χρώμα των πλούσιων μαλλιών της. Για να μην τα πολυλογούμε, η δική μας Αλίζα, που μπορεί να ονομάζεται Φερναντέζ, Ματαλόν, Αρούχ ή Μπενβενίστε, είναι μια χαριτωμένη εικοσιεπτάχρονη που έχει μόλις στείλει στον αγύριστο τα κακά συναισθήματά της –ή έτσι θέλει να πιστεύει– και με τη σειρά της ατενίζει τη θέα που της προσφέρεται από τον έκτο όροφο του ξενοδοχείου στο οποίο από προχθές το μεσημέρι έχει καταλύσει. Και βλέπει η Αλίζα ακριβώς απέναντι τη νεοκλασικίζουσα κεραμιδένια στέγη της Αγοράς Moδιάνο, όπως την πληροφόρησε χθες ο νεαρός στη ρεσεψιόν ότι λέγεται, και αμέσως την έβαλε σε σκέψεις: Μοδιάνο;, ευλόγως αναρωτήθηκε. Διότι δεν γνώριζε η νεαρά, εκείνη τουλάχιστον τη στιγμή, αφού αργότερα θα μάθει και θα πληροφορηθεί και τα κάλλιστα και τα χείριστα, ούτε τα ονόματα των μηχανικών που την έκτισαν, του Ελί και του Σαρλ Μοδιάνο βεβαίως, της απανταχού της γης πια σκορπισμένης μεγάλης οικογένειας στην οποία, με περηφάνια θα αναφερθεί λίγο αργότερα, ο εξ αυτής καταγόμενος σπουδαίος Γάλλος συγγραφέας, δεν γνώριζε, λοιπόν, τότε η Αλίζα μας ότι τα εγκαίνια της περίφημης αυτής αγοράς είχαν συντελεστεί με την πιο μεγάλη επισημότητα το ανοιξιάτικο πρωινό της 26ης Μαρτίου 1925, ούτε μπορούσε να ακούσει τις μουσικές που έπαιζαν τα όργανα του Σπεράντζα και η ορχήστρα της Μακαμπή και πολύ περισσότερο να γευτεί τις σεφαραδίτικες λιχουδιές που σίγουρα θα της θύμιζαν εκείνες της αγαπημένης γιαγιάς Λούνα, δηλαδή τα αυγά χαμινάδος και τις πίτες μπουγίδες, άσε που σίγουρα θα συναντούσε εκείνους που δεν υπήρχαν πια, τους προπάππους και τις προγιαγιάδες της, δηλαδή, και τους ακόμη παραπίσω με τις μακριές γενειάδες και τις ρόμπες ή τα δαντελωτά μπούστα και τα μεταξωτά φορέματα τα στολισμένα με κομψά γουναρικά.

Τώρα, όμως, είναι ακόμα στο μπαλκόνι και λίγο δεξιότερα πάντα απέναντι βλέπει τον στενό δρόμο με τα μαγαζιά δεξιά κι αριστερά να καταλήγουν σε μια πλατεία, πρέπει να είναι, τεντώνει το κεφάλι της να διακρίνει καλύτερα, λουλούδια βέβαια πουλάνε λουλούδια κι εκείνο το κοκκινωπό οικοδόμημα με τους θόλους εμφανέστατα παλιό, ποιας εποχής, της θυμίζει χαμάμ, ξέρει από αυτά έχει δει κι έχει δει τέτοια, στη Γιάφα, στην Άκο, στην Ιερουσαλήμ, βέβαια χαμάμ είναι. Πέρα μακριά, ένα μικρό κομμάτι θάλασσας, ο Θερμαϊκός, το Αιγαίο, η Μεσόγειος, όλα μαζί σε μία και μοναδική θάλασσα αυτής της πόλης, της γιαγιάς Λούνα την πόλη. Του θείου Αβραάμ την πόλη. Πριν τον θάνατο της γιαγιάς Λούνα το Πέσσαχ του έτους 5771 από κτίσεως κόσμου, σύμφωνα με το εβραϊκό σεληνιακό ημερολόγιο, του 2011, δηλαδή, σύμφωνα με το κοσμικό δυτικό, η Αλίζα είχε ακροθιγώς μυηθεί –ναι, αυτή είναι η σωστή λέξη– στα μυστικά μιας παράξενης καταγωγής και μιας ακόμη πιο παράξενης γλώσσας ή μάλλον δύο γλωσσών που μερικές φορές αλληλοκαλύπτονταν, καθώς προσπαθούσαν να μιλήσουν για κάτι φαινομενικά ξεχασμένο, αλλά στην πραγματικότητα στον αιώνα τον άπαντα ζωντανό. Ήταν εκείνα τα αργόσυρτα αλλά τόσο μελωδικά και θλιμμένα μαζί τραγούδια της γιαγιάς Λούνα Primavera en Salonico cavi at café Mazlum una nina d’ojos pretos que canta y sona ud ή στην άλλη γλωσσική εκδοχή τους Άνοιξη στη Σαλονίκη/ στου «Μαζλούμ» τον καφενέ/ μαυρομάτα μ’ ένα ούτι/ τραγουδάει τον αμανέ που η Αλίζα την άκουγε να τα σιγοτραγουδάει καθώς μαγείρευε τις δικές της συνταγές, όπως τις ονόμαζε, συνταγές που είχαν στη βάση τους το αγαπημένο της ζαρζαβατικό, τη μελιτζάνα, και που καθόλου μα καθόλου δεν άρεζαν στη μαμά Νόρα, ούτε εκείνα τα τραγούδια ήθελε να τα ακούει, μια φορά μάλιστα όταν επιστρέφοντας ξαφνικά έπιασε τη γιαγιά Λούνα να τραγουδάει ένα τραγούδι, σαν εμβατήριο ακουγόταν στην άλλη γλώσσα, όχι την αργόσυρτη τραγουδιστή, θύμωσε πάρα πολύ, έγινε έξαλλη, αυτά να τα αφήσεις στο βουνό όπου ανέβηκες για να σωθείς παρατώντας τους δικούς σου στο χαμό, άκουσε η Αλίζα τη μαμά Νόρα να φωνάζει. Θα ’ταν δέκα έντεκα; Της έμεινε η απορία. Ποια ήταν αυτά, ποιο βουνό και ποιους είχε παρατήσει η γιαγιά Λούνα για να σωθεί; Δεν τόλμησε ποτέ να ρωτήσει και δεν θυμόταν τη γιαγιά Λούνα να έχει ξανατραγουδήσει δυνατά τουλάχιστον εκείνο το τραγούδι-εμβατήριο. Κάποιες φορές, λίγες είναι αλήθεια, η γιαγιά Λούνα έλεγε στην Αλίζα παραμύθια σ’ εκείνην τη γλώσσα που, κατά δήλωσή της, αγαπούσε και γνώριζε εξαιρετικά καλά, πολύ καλύτερα μάλιστα από την πατρογονική τραγουδιστή, που την έκανε να αφήνεται σ’ έναν ύπνο γλυκό σχεδόν μελωδικό, αν φανταστούμε έναν ύπνο να πλέει μέσα σ’ ένα κύμα από πανάρχαιες συλλαβές. Επειδή, όμως, τα παραμύθια με τα ζαχαρωμένα τους ψέματα μπορεί να προκαλέσουν έως και μεγάλη μεν ευφορία πλην, όμως, επίπλαστη και φαινομενικά αθώα, η Αλίζα μας διακόπτει αποφασιστικά τη σχεδόν μελωμένη συναισθηματική ατμόσφαιρα και αφήνει και πάλι το βλέμμα της να οδηγηθεί, να πετάξει, θα ήταν το σωστό ρήμα, πάνω από τις κεραμιδένιες στέγες και τις ταράτσες των πολυκατοικιών που απλώνονται μπροστά της για να πάει πού;

Τελ Αβίβ, λίγο μετά το Πέσσαχ του από κτίσεως κόσμου έτους 5572, τουτέστιν στα καθ’ ημάς, του Απριλίου του έτους 2012. Ας πούμε, ημέρα Τετάρτη, μεσημέρι. Ο καιρός είναι ζεστός και υγρός στη μεσογειακή ισραηλινή πολιτεία, τη νεαρή στα χρόνια, οι πληροφορίες στους έγκυρους τουριστικούς οδηγούς, για παράδειγμα, τον λεπτομερέστατο γαλλικό Le Routard, τοποθετούν τη δημιουργία της λίγο πριν το 1930 – αν και οι εντόπιες ιστορίες θέλουν εξήντα έξι τολμηρούς να φτάνουν από το πουθενά ένα σαββατιάτικο καλοκαιρινό πρωί του 1907 και να λένε αποφασιστικά: εδώ θα ριζώσουμε. Όποια κι αν είναι η αλήθεια, επίσημη ή ανεπίσημη, αυτήν τη στιγμή από την ανοιχτή και εντυπωσιακή για τον ξένο, εκ του Βορρά προερχόμενου ταξιδιώτη, θάλασσα της Μεσογείου έρχεται ένα αεράκι πολύ παλιό, τόσο που είναι αδύνατον να συγκρατηθούν και να μη διαρρεύσουν στην αχνογάλαζη ατμόσφαιρα απειροελάχιστα θραύσματα παμπάλαιων μύθων και ιστοριών που αφηγούνται αρχαία ερωτικά βασιλικά πάθη, ανηλεείς διώξεις και βέβαια βιβλικά θαύματα. Η έγκριτη, όμως, καθηγήτρια Ιστορίας Αλίζα Μ., συνονόματη, δηλαδή, με την ηρωίδα μας –την υπολογίζουμε γύρω στα πενήντα– δεν συγκινείται από αρχαίες ιστορίες και, πολύ περισσότερο, από βιβλικά θαύματα. Ανήκει στον κύκλο των λεγόμενων Νέων Ιστορικών οι οποίοι εννοούν να μην αφήσουν όρθιο κανέναν μύθο και προσπαθούν να αποδείξουν πάση θυσία ότι ακόμη και τα βιβλικά θαύματα δεν είναι παρά παραμύθια για μικρά παιδιά. Η εν λόγω, μάλιστα, καθηγήτρια επιπλέον πιστεύει και υπερασπίζεται σφόδρα την άποψη ότι οι γλώσσες καταγωγής και κουλτούρες τών, από τα δέκα σημεία του ορίζοντα, προερχόμενων συμπολιτών της δεν πρέπει να θαφτούν και να ξεχαστούν. Ιδιαίτερα, μάλιστα, γράφει σε έγκυρα έντυπα και μιλά σε δημόσιες εκδηλώσεις, για εκείνους που ήρθαν από την απέναντι πλευρά της Μεσογείου, έως θανάτου δυσφημισμένοι, καταρρακωμένοι, συλημένοι, αναίτια μισημένοι, διέπλευσαν εκόντες άκοντες τη θάλασσα αφήνοντας πίσω τους παμπάλαιες αφηγήσεις, τραγούδια και παραμύθια, διπλοκλειδώνοντας τα ωραία μεγάλα νοικοκυρεμένα σπίτια τους με τα κλειδιά τους φυλαγμένα στις φαρδιές μακριές τους ρόμπες. Και από αυτούς ακριβώς, αγαπητή μου, καταγόταν η γιαγιά σου, αλλά και εσύ βεβαίως, έχεις μάλιστα και όνομα αρκούντως δυσεύρετο πια σήμερα στις νεότερες γενιές μας. Διότι πρέπει να γνωρίζεις επιπλέον, αγαπητή μου, ότι εσύ, εγώ, εμείς, που προερχόμαστε από εκεί, είμαστε αλλιώτικοι από εκείνους που ήρθαν από την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, έστω κι αν ήσαν οι περισσότεροι, έστω κι αν έγιναν γνωστοί από τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο, αυτό να μην το ξεχνάς, και τώρα πες μου ποιο θα είναι ακριβώς το θέμα του μεταπτυχιακού σου, ακούστηκε να ρωτά, εντέλει, η καθηγήτρια τη φοιτήτριά της. Ερώτηση φαινομενικά τυπική και αθώα που, όμως, θα προκαλέσει μια αναπάντεχη και εξαιρετικά δυσάρεστη σιωπή, ένα κενό αέρος, θα λέγαμε, μια ύποπτη αλαλία από μέρους της δικής μας Αλίζα, μια δυσβάσταχτη ατμόσφαιρα που θα τη διακόψει στο τέλος ένα φανερά εκνευρισμένο λοιπόν, δεν έχεις αποφασίσει, δεν ξέρεις τι θέλεις να κάνεις, δεν ξέρεις τι αναζητάς; Τα καίρια ερωτήματα ταράζουν την Αλίζα, την αποδιοργανώνουν, τη σπρώχνουν σ’ ένα τερέν θεοσκότεινο στο οποίο όχι μόνον πρέπει να περπατήσει αλλά, κυρίως, να ανακαλύψει τι κρύβεται πίσω από τις σκοτεινές γωνιές του, γι’ αυτό και δεν απάντησε εκείνη την ημέρα στην καταφανώς απογοητευμένη καθηγήτρια.

Τρεις ημέρες ύστερα κι ενώ ο ήλιος έλουζε ευεργετικά το Τελ Αβίβ για μια ακόμη φορά, ογδόντα και πλέον χρόνια από κτίσεώς του, η μεταπτυχιακή φοιτήτρια της Ιστορίας του πανεπιστημίου της πόλης και ηρωίδα –προς το παρόν τουλάχιστον– της δικής μας ιστορίας, Αλίζα Μπενμαγιόρ, Φερναντέζ, Ναρ, Μάνο ή Αρδίττι βρίσκεται και πάλι αντιμέτωπη με την απαιτητική καθηγήτριά της με το ένα και μοναδικό επίθετο το οποίο δεν πρόκειται να αποκαλύψουμε. Οι δύο γυναίκες έχουν συναντηθεί στο λιτό γραφείο της καθηγήτριας. Η μεγάλη γυναίκα ακούει, η νεότερη λέει: Αναζητώντας τον θείο Αβραάμ και πάραυτα διορθώνει επί το πολιτικώς ορθότερο σαν να μην πείθεται ούτε η ίδια ότι αυτός ο τίτλος προσιδιάζει στην αυστηρώς επιστημονική αποκαθαρμένη καλολογικών στοιχείων γλώσσα μιας μεταπτυχιακής εργασίας Ο βίος και η εποχή του Αβραάμ Μπ., ήθελα να πω. Ωστόσο, ο πρώτος τίτλος, όσο κι αν μόλις ακούστηκε, δεν ξεφεύγει από την εξόχως παρατηρητική καθηγήτρια η οποία με αρκετή δόση περιέργειας ρωτά γιατί η φοιτήτριά της αποκάλεσε τον Αβραάμ Μπ. «θείο», ήταν συγγενής σας; Η αναπάντεχη ερώτηση ξαφνιάζει τη φοιτήτρια, την αναγκάζει να δώσει απαντήσεις χωρίς να κρύβει την ενόχλησή της: Τον ήξερε η γιαγιά μου από παλιά. Έτσι τον αποκαλούσε, «Θείο Αβραάμ». Στη Χολόν ζούσε εκείνος. Είχε ένα περίπτερο. Πήγαινε η γιαγιά μου εκεί και τον συναντούσε συχνά κάποτε. Εκείνη μου είχε μιλήσει γι’ αυτόν. Τον θαύμαζε. Τον εκτιμούσε πολύ. Πρέπει να ήταν πολύ σπουδαίος άνθρωπος. Ίσως να υπήρχε και κάποια μακρινή συγγένεια. Μπορεί, όμως, να τον αποκαλούσε «θείο», λόγω σεβασμού. Εν πάση περιπτώσει, θα τα ανακαλύψω όλα γι’ αυτόν με το μεταπτυχιακό μου.

Και βέβαια γνωρίζει η νεαρή ηρωίδα μας ότι και πάλι δεν είναι απολύτως ειλικρινής στην καθηγήτριά της, διότι και άλλα θέλει να ανακαλύψει που δεν αφορούν στον θείο Αβραάμ και στη δική του εποχή μόνον. Και ποια είναι αυτά τα άλλα, αγαπητή Αλίζα, θα μπορούσε η διεισδυτική καθηγήτριά της να ρωτήσει και πάλι, αν μάντευε έστω και για λίγα δευτερόλεπτα πού είχε πετάξει ο νους της ηρωίδας μας. Αυτά τα άλλα, θα απαντούσε ίσως εκείνη, όχι χωρίς ενδοιασμό και με μια σπασμένη νότα στη φωνή, αυτό που λέμε τρεμάμενη, και σίγουρα με έκδηλη εσωτερική αγωνία για όσα θα μπορούσαν οι αποκαλύψεις να αποκαλύψουν, αυτά τα άλλα, εν πάση περιπτώσει, δεν έχουν προς το παρόν φωνή για να μιλήσουν, δεν έχουν ιστορίες να πουν, μοιάζουν σαν αμετακίνητα κολλημένα στον χρόνο κι αυτό γιατί είναι εκείνες οι τρεις φωτογραφίες της γιαγιάς Λούνα, που βρίσκονταν στον πάτο του παλιού τσίγκινου κουτιού με τα ελληνικά γράμματα που απ’ ό,τι έδειχνε η παλιομοδίτικη και ελαφρώς ξεθωριασμένη ζωγραφιά στο καπάκι του, μάλλον μπισκότα πρέπει να περιείχε κάποτε –πότε άραγε;– εκεί όπου κατακάθονταν μια κιτρινισμένη από τον χρόνο σελίδα τετραδίου, από εκείνα τα παμπάλαια με τις γραμμές, όπου σίγουρα –ποιος άλλος;– η γιαγιά Λούνα πρέπει να είχε σχεδιάσει κάτι σαν χάρτη με μια σειρά χρονολογίες έτσι ριγμένες χωρίς άλλη εξήγηση από κάτω, και ακόμη πιο κάτω άλλες σελίδες χειρόγραφες, με μπλε κονδυλοφόρο γραμμένες, σ’ εκείνη τη διπλή γλώσσα την τραγουδιστή και την άλλη την επίσης πανάρχαια, την ελληνική σίγουρα, μισοσβησμένες από τον χρόνο, αγαπημένες συνταγές της γιαγιάς Λούνα αυτές που εκείνη τις γνώριζε απέξω κι ανακατωτά και, επομένως, δεν χρειαζόταν να ανοίγει το απόκρυφο, όπως το χαρακτήριζε περιπαικτικά, προσωπικό συρτάρι της για να ανασύρει το, όπως αποδείχτηκε μετά τον θάνατό της, ακόμη πιο απόκρυφο κουτί. Εκείνο το βράδυ που η Αλίζα θα ανακαλύψει τις φωτογραφίες και θα μείνει κυριολεκτικά εμβρόντητη θα σημειώσει στο μικρό της σημειωματάριο:

Εγώ, η Αλίζα, κόρη της Νόρας και του Μίχαελ, εγγονή της γιαγιάς Λούνα την οποία μόλις προχθές κηδέψαμε με όλο το θρησκευτικό τελετουργικό σύμφωνα με την αμετάκλητη απόφαση της μητέρας μου και κόρης της αγαπητότατης σ’ εμένα εκλιπούσης, βρίσκομαι μπροστά σε μια εντελώς γριφώδη αποκάλυψη που μου προκαλεί μια πρωτοφανή εσωτερική αναστάτωση. «Αναστάτωση», γράφω; Τρέμω, αυτή είναι η σωστή λέξη. Τρέμω γιατί νιώθω να με κατακλύζουν υπόγεια ερωτηματικά, να διαπερνούν την ύπαρξή μου η οποία, πού έχει στηριχτεί; Σε τι μυστικά σε τι ψέματα επάνω έχει κτιστεί; Ποια ήταν τελικά η γιαγιά Λούνα που τόσο αγαπούσα τόσο εμπιστευόμουν και τόσο άκουγα; Τι μυστικά και τι ψέματα στοιχειώνουν την οικογένειά μας; Τι δεν ξέρω που θα έπρεπε να ξέρω; Τι δεν ξέρουμε, τελικά, σ’ αυτή την ίδια μας τη χώρα που θα έπρεπε να ξέρουμε; Ποιος έχει δίκιο; Από τι είμαστε φτιαγμένοι; Τι εξακολουθεί επιτέλους να μας στοιχειώνει; Κοιτάω και ξανακοιτάω αυτές τις φωτογραφίες και μπερδεύομαι όλο και πιο πολύ. Στην πρώτη φωτογραφία βλέπω τη γιαγιά Λούνα και τη γιαγιά Ρέινα, νέες, πολύ νέες. Είκοσι; Λιγότερο; Στέκουν όρθιες. Φορούν σκούρα παλτά. Ανάμεσά τους ένας άνδρας. Μεγαλύτερος. Πολύ μεγαλύτερος. Πενήντα; Κάπου εκεί γύρω. Έχει περάσει τα χέρια του στους ώμους τους. Ένδειξη αγάπης; Προστασίας από κάτι απειλητικό; Και τα δύο; Πίσω τους διακρίνεται μια πλατεία και στο βάθος η θάλασσα. Αγκιστρώνομαι στα μάτια τους και νιώθω μέσα μου ένα μπούκωμα. Δεν έχω ξαναδεί μέχρι σήμερα τόσο βαριά χειμωνιάτικα μάτια. Γυρνάω τη φωτογραφία και διαβάζω συλλαβιστά.

Εγώ, ο πατέρας και η Ρέινα [Μoi, mon père et Rehina]. Θεσσαλονίκη [SALONIQUE] 10 Φεβρουαρίου 1943 [10 Fevrier, 5703].

Ο θείος Αβραάμ μένει πάντα εδώ, μυθιστόρημα της Έλενας Χουζούρη (εκδ. Πατάκη, 2015)

Τρεις φωτογραφίες κι ένα χειρόγραφο µε τις χρονολογίες 1931, 1939, 1941-1944 που κληρονοµεί από τη Θεσσαλονικιά γιαγιά της Λούνα, ωθούν την εγγονή Αλίζα να επισκεφθεί τη Θεσσαλονίκη τον Σεπτέµβριο του 2012. Επίσηµη αιτιολογία για το ταξίδι της εικοσιεπτάχρονης µεταπτυχιακής φοιτήτριας ιστορίας στο Πανεπιστήµιο του Τελ Αβίβ, η έρευνα για το µεταπτυχιακό της µε θέµα «Ο βίος και το έργο του Αβραάµ Μπεναρόγια». Η αλήθεια όµως είναι η επιθυµία της να ανακαλύψει τι κρύβουν τόσο οι τρεις φωτογραφίες όσο και οι χρονολογίες που έχει καταγράψει η Λούνα. Και πραγµατικά κρύβονται πολλά και επώδυνα, τα οποία η Αλίζα ανακαλύπτει σταδιακά και µε δυσκολία. Στο επίκεντρο των ανακαλύψεών της ο µοιραίος έρωτας της Λούνα µε τον αντάρτη Παύλο, ο αιρετικός τρόπος διάσωσής της από το Ολοκαύτωµα, η περιπέτειά της µέχρι να φτάσει στην Παλαιστίνη το 1946. Καθώς η Αλίζα ψάχνει, οι αινιγµατικές χρονολογίες της γιαγιάς της πλαισιώνονται από εικόνες µιας πάλαι ποτέ ευτυχισµένης ζωής στη Salonico, έως την ηµέρα που οι Γερµανοί µπαίνουν στην πόλη. Σ’ αυτές τις εικόνες θέση κατέχει και ο Αβραάµ Μπεναρόγια, καθώς και οι σοσιαλιστικοί εργατικοί αγώνες της Φεντερασιόν στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα στη Θεσσαλονίκη.

Ένα πολυφωνικό, πολυεπίπεδο, διαχρονικό µυθιστόρηµα για τα πολλαπλά πρόσωπα των συλλογικών ταυτοτήτων, της Μνήµης και προπαντός για τη συµφιλίωση και την παραδοχή των όσων κληρονοµούµε από το παρελθόν και καθορίζουν το παρόν µας. Ένα µυθιστόρηµα για το Ολοκαύτωµα της Θεσσαλονίκης και τα φαντάσµατα των χαµένων σεφαραδιτών Εβραίων που κυκλοφορούν έως σήµερα, αδικαίωτα, στους δρόµους της. чийто живот е описан в ръкописа с дати 1931, 1939, 1941-1944 που κληρονοµεί από τη Θεσσαλονικιά γιαγιά της Λούνα, ωθούν την εγγονή Αλίζα να επισκεφθεί τη Θεσσαλονίκη τον Σεπτέµβριο του 2012. Επίσηµη αιτιολογία για το ταξίδι της εικοσιεπτάχρονης µεταπτυχιακής φοιτήτριας ιστορίας στο Πανεπιστήµιο του Τελ Αβίβ, η έρευνα για το µεταπτυχιακό της µε θέµα «Ο βίος και το έργο του Αβραάµ Μπεναρόγια». Η αλήθεια όµως είναι η επιθυµία της να ανακαλύψει τι κρύβουν τόσο οι τρεις φωτογραφίες όσο και οι χρονολογίες που έχει καταγράψει η Λούνα. Και πραγµατικά κρύβονται πολλά και επώδυνα, τα οποία η Αλίζα ανακαλύπτει σταδιακά και µε δυσκολία. Στο επίκεντρο των ανακαλύψεών της ο µοιραίος έρωτας της Λούνα µε τον αντάρτη Παύλο, ο αιρετικός τρόπος διάσωσής της από το Ολοκαύτωµα, η περιπέτειά της µέχρι να φτάσει στην Παλαιστίνη το 1946. Καθώς η Αλίζα ψάχνει, οι αινιγµατικές χρονολογίες της γιαγιάς της πλαισιώνονται από εικόνες µιας πάλαι ποτέ ευτυχισµένης ζωής στη Salonico, έως την ηµέρα που οι Γερµανοί µπαίνουν στην πόλη. Σ’ αυτές τις εικόνες θέση κατέχει και ο Αβραάµ Μπεναρόγια, καθώς και οι σοσιαλιστικοί εργατικοί αγώνες της Φεντερασιόν στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα στη Θεσσαλονίκη.

Ένα πολυφωνικό, πολυεπίπεδο, διαχρονικό µυθιστόρηµα για τα πολλαπλά πρόσωπα των συλλογικών ταυτοτήτων, της Μνήµης και προπαντός για τη συµφιλίωση και την παραδοχή των όσων κληρονοµούµε από το παρελθόν και καθορίζουν το παρόν µας. Ένα µυθιστόρηµα για το Ολοκαύτωµα της Θεσσαλονίκης και τα φαντάσµατα των χαµένων σεφαραδιτών Εβραίων που κυκλοφορούν έως σήµερα, αδικαίωτα, στους δρόµους της.

Η Έλενα Χουζούρη έχει εκδώσει έξι ποιητικές συλλογές και μια συγκεντρωτική των ποιημάτων της [2011]. Στην πεζογραφία εμφανίστηκε το 2004 με το μυθιστόρημα «Σκοτεινός Βαρδάρης» [Κέδρος -νέα κυκλοφορία από τις εκδόσεις Πατάκη το 2019]- και ακολούθησαν τα μυθιστορήματα: «Πατρίδα από βαμβάκι» [Κέδρος], «Δύο φορές αθώα»[Κέδρος] και «Ο θείος Αβραάμ μένει πάντα εδώ» [Πατάκης]. Το 2001 κυκλοφόρησε η συγκεντρωτική έκδοση «Εξ αγχιστείας»[Γαβριηλίδης], με κριτικές και δοκίμια της για την ποίηση, το 2012 επανακυκλοφόρησε η ανανεωμένη μελέτη της «Η Θεσσαλονίκη του Γιώργου Ιωάννου» [Επίκεντρο] και το 2020 η μελέτη της «Η στρατιωτική ζωή στην νεοελληνική λογοτεχνία» [Επίκεντρο]. Επίσης έχουν κυκλοφορήσει δύο ανθολογίες της, «Στρατός περνούσε», Μεταίχμιο 2001 και «Ανθούλα Σταθοπούλου-Βαφοπούλου», (Γαβριηλίδης 2020). Το 2021 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημά της «Στη σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού» (εκδ. Πατάκη).

Τα μυθιστορήματα της έχουν μεταφραστεί στα γαλλικά, γερμανικά, σερβικά, βουλγαρικά και τουρκικά. Επίσης έχουν συμπεριληφθεί στις βραχείες λίστες των κρατικών λογοτεχνικών βραβείων καθώς και των βραβείων των περιοδικών ΔΙΑΒΑΖΩ, ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ και ATHENS PRIΖE FOR LITERATURE. «Ο θείος Αβραάμ μένει πάντα εδώ» τιμήθηκε με το βραβείο πεζογραφίας 2016 του περιοδικού ΚΛΕΨΥΔΡΑ.

Ως κριτικός λογοτεχνίας έχει συνεργαστεί με μεγάλες αθηναικές εφημερίδες, έντυπα λογοτεχνικά περιοδικά και συνεχίζει να συνεργάζεται με γνωστά ηλεκτρονικά λογοτεχνικά περιοδικά. Είχε την διεύθυνση της ξένης λογοτεχνίας στις εκδόσεις Πατάκη [1992-1996] και της ελληνικής, στις εκδόσεις Λιβάνη [1996-1998]. Για πολλά χρόνια εργάστηκε ως δημοσιογράφος στον τομέα πολιτισμού και βιβλίου στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο καθώς και στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Είναι μέλος της ΕΣΗΕΑ, καθώς και της Εταιρείας Συγγραφέων, στο Δ.Σ της οποίας, χρημάτισε Αντιπρόεδρος [2009-2011], Γενική Γραμματέας [2011-2013.] και μέλος [2001-2003 και 2018-2020].